А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

қатор 
омиллар ва ҳолатлар
сабаб бўлган. 
1.
Барча фанлар негизига кириб борган эволюция ғоясининг (Ч. 
Дарвин) инсон 
психикасининг ривожланиши жараёнида ўрганиш зарурлиги. 
2.
Умуминсоний, умумпсихик қонуниятлар турли ёшдаги одамлар хатти-ҳаракатини, психик 
хусусиятларини ва болаларнинг ўсишига бирор фаолиятнинг таъсирини аниқлаш учун етарли 
эмаслигини 
эътироф
этиш. 
3.
Ёш даврлари психологияси инсоннинг (туғилганидан умрининг охиригача) камолоти учун 
методологик ва назарий аҳамиятга эга эканлиги тан олингани. 
4.Турли ёшдаги одамлар (мактабгача ёшдаги болалар, мактаб ўқувчилари, ўрта ва олий 
ўқув юртларининг талабалари, ишчилар, ходимлар, қариялар ҳар хил психологик хусусиятларга 
эга эканлиги сабабли тарбия, ишлаб чиқариш, ижтимоий-таъминот муассасалари, етимхоналар, 
болалар уйлари, колониялар, махсус мактаблар, интернатлар, психо-неврологик диспансерлар, 
қариялар уйлари, шифоҳоналар ва бошқалар) нинг ходимларида эҳтиёжлар ортиб бораётгани. 
5.Тиббиёт фани ва унинг тармоқлари ривожланиши, психиатрия, психоневрология, 
психогигиена, сангигиена, болалар ва катталар патологияси, нейрохирургия, генетика, олий нерв 
фаолияти ва ҳоказолар бўйича комплекс тадқиқотларнинг вужудга келиши, психология, биология, 
медицина, социология фанларининг ҳамкорлигида илмий тадқиқот ишлари олиб борилиши. 
6.Юридика (ҳуқукшунослик) психологияси ва унинг соҳалари ижтимоий ҳаётимизда сезиларли 
ўрин эгаллаётгани ҳамда ёшлар ўртасида қонунбузарликнинг ортиб бораётгани (суд иши 
психологияси, криминал психология, пенитенциар ёки ахлоқ тузатиш меҳнати психологияси; вояга 
етмаган қонунбузарлар муаммоси ва жиноятнинг олдини олиш масалалари). 
7.Амалий психологиянннг ижтимоий-сиёсий тус олаётгани ва турмушнинг ҳар бир жабҳасига 
кириб бориши, шунингдек, ўз ўрнини топаётгани (психологик консультациялар, маслаҳатлар, ауто 
ва социал тренинглар, ишбилармонлик ўйинлари, профессиограмма, психодиагностика ва 
ҳоказоларга талаб ортиши). 
8.Психология фани соҳаларининг инсон онтогенезидаги ўзгаришларга доир, билимларга 
эҳтиёжи ва талаби ортаётгани (ҳарбий, спорт, савдо, меҳнат, космик, инженерлик, ижод, авиация 
психологияларига 
аниқ 
материаллар зарурлиги). 
9.Экология муаммолари, зоопсихология ва этология вазифалари, миллатлараро 
муносабатларни барқарорлаштириш, инсонпарварлик ғояларини турмуш тарзига олиб кириш 
масалаларининг долзарблиги (экология ва инсон, қиёсий психология, шахс психологияси, этник 
психология ва ҳоказолар). 
10. Моддий ишлаб чиқаришни кўпайтириш, саноатда ва қишлок хўжалигида кишиларнинг 
ҳақиқий хўжайинлик туйғусини уйғотиш, ақлий ва жисмоний имкониятларни қидириш, ишлаб 
чиқариш самарадорлигини ошириш, инсон – инсон, инсон – техника, ер – инсон, инсон – иқлим 
муносабатларини изчил ўрганиш зарурлиги. 
11. Оилавий муносабатларни яхшилаш, ажралишларнинг олдини олиш, иноқ, оила яратиш, 
ёшларни турмушга тайёрлаш, ўз жонига қасд қилиш ҳолларини бартараф этиш, оилада 
тенгҳуқуқлиликни қарор топтириш ва болалар тарбиясини яхшилаш вазифалари. 
12. Инсон узоқ, умр кўришининг сирларини – герантопсихологик қонуниятларни очиш ва 
тарғиб қилиш, давлат муассасаларида психологик билимлардан ўз ўрнида фойдаланиш, узоқ, умр 

---

5 
кўришга замин тайёрлаш, қариялар пансионатларида уларнинг рухиятига мос муносабатда, одилона 
мулоқотда бўлиш кераклиги ёш даври психологиясини ривожлантиришни тақозо этмоқда. 
Турли ёш ва ҳар хил жинсдаги инсонлар психикасининг ривожланиши, ўзгариши, 
ватанимизда яшаётган барча миллат ва элатларнинг ахлоқий ва жисмоний камол топишига 
ижобий таъсир қиладиган омиллар ҳамда шарт-шароитларни билиш ва улардан унумли 
фойдаланиш ҳозир ниҳоятда зарур бўлиб қолди. Халқ таълими ходимлари, ишлаб чиқариш ва 
илмий-тадқиқот муассасаларининг, қишлоқ хўжалик жамоаларининг, фан, адабиёт ва маданий-оқартув 
ташкилотларинииг раҳбарлари инсоннинг ҳар томонлама камол топган, маълумотли, маҳоратли, ақл-
заковатли, ижодий изланишга мойил шахс етишиш жараёни қандай содир бўлишини, кексайишнинг 
хусусиятлари ва ўзига хос жиҳатларини билишга қизиқмоқдалар. Шундай экан, тарбия системасида ва 
ишлаб чиқаришда психология бўйича билимсизлик ва чаласаводлиликни йўқотиш учун болалар 
руҳиятидан қариялар маънавиятигача назарий ва амалий билимларни эгаллаш ҳозирги давримизнинг 
муҳим талабидир. 
Эндиликда инсоннинг акс эттириш фаолияти ривожланишининг қонуниятларини, одамнинг бош 
мия ярим шарлари пўстидан ҳақиқий жисм образ (тимсол) сифатида акс этишини, нима сабабдан 
мазкур образ уз-гаришини ва бу ўзгариш кишинияг руҳиятига таъсир қилишини тушунтириш учун 
диалектик материализмнннг психика ташқи дунёни акс эттиради, деган таъ-рифининг ўзи етарли эмас. 
Мазкур ҳодисанинг чуқурлигини – акс эттириш жараёнини генетик метод у билан ўрганиш орқалигина 
асослаб бериш мумкин. 
Маълумки, гўдаклик давридаги оддий сезишдан бошлаб, мантилий фикр юритишгача 
ўтадйган давр нисбатан узундир. Эндигина туғилган чақалоқ хам дастлабки соатлардан бошлаб 
сезги органлари ёрдамида атроф-муҳитни акс эттиришга киришади. Бироқ унинг тафаккури бир 
неча ойлар ва хатто, йиллар давомида вужудга келади, нутқ билан тафаккурникг бирлиги мазкур 
ривожланишни амалга оширади. Бундай ҳолат ўта мураккаб ҳиссий билишдан мантиқий 
тафаккурга ўтиш жараёни босқичини тадқиқ этиш имконини беради. 
Ҳозир психология фани индивидуал онг ўсишининг турли босқичларида амалиёт билан ҳиссий 
билиш ўртасидаги, амалиёт ва мавҳум тафаккур орасидаги жуда мураккаб, ўзгарувчан ички 
муносабатлар ҳамда механизмларни ифодалай олади. Инсон психикасининг вужудга келиши ва 
ривожланишини, унинг турли қирраларини ўрганиш инсоннинг психик ўсиши, унинг сабаблари, 
омиллари, шарт-шароитлари туғрисида маълумотлар тўплаш имконини бера олади. 
Мазкур муаммога илмий ёндашиш инсоннинг ҳаёт шароитлари шахсий хусусиятлари, 
қобилиятлари, сифатлари, қизиқиш кўлами, иродавий фазилатлари, муайян ҳис-туйғуларининг 
мазмуни, тўлалиги ва ҳоказоларни ёритиш демакдир. Илмий ишлар олиб бораётган тадқиқотчи катта 
ёшдаги одамлардан ҳаёт шароитининг тайёр маҳсулини ўрганади, лекин бу билан сина-лувчининг 
психикаси қандай вужудга келгани, кечиши, акс эттириш хусусиятларини тушунтира олмайди. Ана 
шу мураккаб жараённи билиш учун боланинг психикаси турмуш ҳодисалари ва шароитлари билан 
боғлиқлигини аниқлаб олинмаса, тажриба ўтказувчи ўзи ўрганаётган назарий масалаларни 
ишонарли даражада исбот қила олмайди.