А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

«жонланиш» 
деб 
атаганлар, Бу даврда боланинг психик дунёсида тетиклик, ҳис-туйғусида эса атроф-муҳитдан 
таъсирланиш ўз аксини топади. Уларнинг фикрича, боланинг катта ёшдаги одамларга ўз 
муносабатини билдириши унинг бундан кейинги ўсишини белгиловчи босқич вазифасини ўтайди. 
«Жонланиш» боланинг катталар билан ўзига хос равишда муносабатга киришишнинг янги 
шакли сифатида вужудга келади. Лекин ташқи қўзғатувчининг қитиқлашига жавоб тариқасида 
намоён бўладиган «жонланиш»нинг табиати ҳали очилгани йўқ. Эҳтимол бу ҳолат боланинг 
катталар билан мулоқотнинг махсус кўриниши ва овқатланиш рефлексининг мустаҳкамланиши 
билан боғлиқдир, – у балки болада ижобий ҳис-туйғуларни қўзғатиш омилидир. Баъзан болада ўзини 

---

23 
парвариш қилувчи шахснинг муомаласи туфайли эмоционал ҳаракатлар вужудга келади, натижада 
унинг қўл ва оёқлари ҳаракати илдам ва тез амалга ошади. Бу жараён интилиш, илтижо, талпиниш 
каби ташқи ифодага эга бўлган ички психик кечинмаларда ўз ак-сини топади. 
Психолог Е. К. Каверина боланинг ташқи таъсирга жавоб билдиришини тадқиқ қилиб, унда 
одамлар ва жисмларга муносабат бир хиллигини таъкидлайди. Унинг фикрича, инсоннинг афт-
ангорига қараб ижобий ҳис-туйғулар уйғониши кейинчалик вужудга келади. Таъсирга берилиш ва 
таъсирланишнинг мазкур шакли бола билан катталар ўртасидаги алоқанинг бошланғич кўриниши 
ҳисобланади. Шахслараро алоқанинг бу шакли чақалоқлик даврининг тугаши ва илк болаликнинг 
бошланишидан далолат беради. 
Психолог М. И. Лисина ва унинг шогирдлари таъкидлаганидек, мазкур ёш даврида бола кўз 
қарашлари, иҳтиёрсиз ҳаракатлари, шарпага жавоби, тамшаниши орқали катталар билан алоқа 
боғлайди. Кўп марта такрорланиш натижасида шартли рефлекс шаклида вужудга келган ана шу 
жараёнлар мулоқотга айланади. 
Катта ёшдаги одамларнинг чақалоқ билан мулоқотда бўлиши унга ўйинчоқ кўрсатиши, 
термулиши, эркалаши унда ташқи, таъсирга жавоб рефлексларини фаоллаштиради.