А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

3. Таълим – тарбия ва психик ўсиш нисбатлари 
Болаларнинг психик жиҳатдан ўсишида таълим ва тарбия ғоятда муҳим аҳамиятга эга 
эканлиги ХIX асрнинг ўрталаридан тобора кўп таъкидлана бошлади. Болалар психикасининг ўсиши 
билан таълим ва тарбиянинг ўзаро муносабати ҳақидаги масалани ҳал этишга уринаётган назариялар 
ҳозир кўп топилади. Ҳозирги буржуа педагогикаси ва психологиясида шу масалага доир уч хил 
назария бор. Улардан бирида таълим-тарбия ва тараққиёт процесслари бир-биридан мустақил 
мавжуддир деган ғоя олға сурилади. Иккинчи назарияда таълим-тарбия айни вақтда тараққиётдир, 
яъни таълим билан тараққиётнинг ўртасида асос эътибори билан сезиларли тафовут йўқдир, деб 
даъво қилинади. Ниҳоят, учинчи хил назария бўйича таълим-тарбия ва тараққиёт процесслари бўлса 
ҳам, бир-бирига мос келар ва бир-бирига таъсир ўтказар экан. 
Таълим ва психик ўсиш бир-биридан мустақилдир
, деган назариянинг намоёндалари 
таълим ва психик ўсишни бир-бирига дуч келмайдиган иккита параллел процесс деб ҳисоблайдилар. 
Бу назариянинг намоёндалари ақлий қобилиятни аниқлаш учун дастлабки тестларни вужудга 
келтирган эдилар (Бинэ ва Симон). Бу намоёндалар ва уларнинг ҳозирги издошлари ақлий қобилият 
«туғма» бўлиб, унга таълим ҳам, муҳит ҳам таъсир этмайди, деган фикрга асосланадилар. Таълим ва 
психик тараққиёт бир-биридан мустақил, деган назария амалда таълим-тарбия ишларининг 
ҳаммасини болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олмасдан тузишга олиб келади. 
Таълим ва психик ўсиш бир-бирига мос келадиган назариянинг 
намоёндалари (америкалик 
психологлар Жемс, Торндайк
ва ингилиз психологи Мак-Даугал) нинг даъво қилишича: 1) иккала 
процесс бир-бирига яқин ва параллел ҳолда боради – таълим-тарбия билан психик ўсиш қадам-
бақадам боради; 2) таълим ва психик ўсиш бир вақтда амалга ошади. Бу назария икки процессни 
аралаштириб, бир-бирига тенглаштириб қўяди. Бу – таълим процесси ўрганилса, психик ўсиш 
процесси ҳам ўрганилган бўлади, деган хулосага олиб келади. Бу назария бир томонлама назария 
бўлиб, бутун эътиборни билиш фаолиятига қаратади-ю, бола шахсининг ҳиссиёти ва иродасини 
эътиборга олмайди. Одам онгининг роли, одам шахсини таркиб топтирувчи ижтимоий ҳаёт ва 
практиканинг роли камситилади. 
Таълим-тарбия ва психик ўсиш гарчи ҳар хил процесс бўлса-да, бир-бирига қўшиладиган 
процесслардир, деган