А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

4. Илк болалик давридаги психик ўсиш 
Инсон онтогенезида унинг 1 ёшдан 3 ёшгача ўсиш даври алоҳида аҳамият касб этади. Чунки 
бу даврда инсон зотига хос энг муҳим сифатлар, характер хислати, атроф-муҳитга, ўзгаларга 
муносабат, хулқ-атвор, тафаккур ва онг каби психик акс эттиришнинг турли кўринишлари 
шаклланади. Буларнинг барчаси қарама-қаршиликлар кураши остида таркиб топади. 
Боланинг юришга уриниши, турли нарсалар билан овуниши ва машғул бўлиш имкониятлари 
кенгайиши, унинг катталарга бевосита тобелиги, уларга боғлиқлиги нисбатан камайишига олиб 
келади. Бинобарин, унинг мустақил ҳаракат қилиши учун зарур шарт-шароитлар яратилади. 
Р. Я. Абрамович-Лехтманнинг тадқиқотларида ифодаланишича, бир ёшли ва бир ёшу икки 
ойлик болада турли нарсалар билан ҳаракат қилишнинг оддий тури жадал ривожланади. Бошқача 
айтганда, унда жисмлар билан муайян ҳаракатни амалга оширишнинг нисбатан барқарор усуллари 
шакллана боради. Шундай ҳаракатлар тобора ортади ва мураккаблашади, уларнинг моҳияти борган 
сари чуқурлашади. 
Д. Б. Эльконин фикрича, болаларга кенг кўламли ва кўп миқдордаги предметларни таниш, 
идрок қилиш, уларнинг хусусиятларини ўзлаштириш эҳтиёжининг ортиши катта ёшдаги одамлар 
билан мулоқотга киришиш майли, туйғуси ва истагини кучайтиради. Шундай бўлса-да, бу муаммо 
бола шахсий ўйин фаолиятини ташкил қилишда ҳали катталарнинг мададига ва ёрдамига 
муҳтожлигини кўрсатади. 
Бир ёшли ва ундан сал ошган боланинг ҳар хил ҳаракатли ўйинларда муваффақиятсизликка 
учраши, кўзланган ишни бажаришидаги нохуш кечинмалар унинг руҳий дунёсига дастлабки жазава 
(аффектив) туйғу ва ҳисни вужудга келтиради. Шунингдек, ўз фаолиятида учрайдиган кўнгилсиз 
воқеаларга шахсий муносабатини билдириш – акс эттиришнинг янги шакли таъсирланиш (реакцияга 
киришиш) ни таркиб топтиради. 
Аччиқланиш, жаҳл қўзғалиши, қаҳру ғазаб туйғуларининг хусусиятини тадқиқ қилган Т. 
Е. Конникова маълумотларига биноан, бир ёшли болада кўпинча безовталаниш, хатти-ҳаракатдаги 
«портлаш», қаҳри қаттиқлик юзага келади. Олиманинг фикрича, унинг психикасида пайдо бўлаётган 
хулқ ҳосиласи тиришқоқлигининг ўзига хос кўринишидан иборат бўлиб, у ўзи ёқтирган нарсани 
тезроқ қўлига олиш ҳохиши билан узвий боғлиқдир. 
Одатда, аффектив ҳолатга берилиш ёки аффектив таъсирланиш катталар билан мулоқотдан 
қониқмаслик натижасида ҳосил бўлади. Психологик маълумотларга кўра, «портлаш», «лов этиш» 
хусусиятига эга бўлган аффект қуйидаги сабаблар билан вужудга келади: 

---

26 
1)
катталар боланинг ҳохиш истакларини тушунмаслиги, имо-ишораси ва юз-чеҳра 
ҳаракатларига, пантомимикасига (юз билан тана ҳаракатлари қўшилиши) эътиборсизлиги; 
2)
боланинг иҳтиёрсиз хатти-ҳаракатига батамом қаршилик кўрсатиши, шунингдек, унинг 
талабини бажармаслиги, қониқтирмаслиги; 
3)
боладаги ўзгаришларга оид билимлардан бехабарлиги, бу ўзгаришларни олдиндан сеза 
олмаслиги ва бошқалар. 
Жазавага тушишнинг хусусияти ва даражаси боланинг яшаш шароити ҳамда унга 
катталарнинг муносабатида ўз ифодасини топади ва маҳаллий мезонлар ёрдамида билан аниқланади. 
Н. А. Менчинская ўз кундаликларида бир ярим ёшли ўғлининг ўжарлигини шундай таърифлайди: 
«Мумкин эмас!» тақиқлашга жавобан Саша ўжарлик қилар, шўхлигини яна зўр бериб давом 
эттиришга уринар эди; унинг ўжарона хоҳишини бошқа объектга тортиш билангина бартараф қилса 
бўлар эди: кўпинча тақиқлашга қарши йиғлаб инжиқлик қилар, ҳатто, ўзини полга отар, қўл ва 
оёқларини тапиллатар, аммо бундай «жазава» унда жуда кам содир бўлиб, уни бундай 
шўхликларидан тез ва осон чалғитиш мумкин эди…» 
Психологлардан Л. С. Виготский, П. П. Блонский ва уларнинг шогирдлари олиб борган 
ишлардан кўринадики, болада пайдо бўлган даслабки сўз-ибора гўдаклик давридан илк болалик 
даврига ўтишнинг энг муҳим жиҳати ва шарти ҳисобланади. Ҳаракат билан сўзнинг боғланиши 
боланинг мустақиллиги ва мустақил фаолиятни амалга ошириш учун зарур шароит яратади. 
Йирик психологлар В. Штерн, К. Бюлер ва бошқаларнинг тадқиқотларида баён қилинишича, 
бола қўллайдиган дастлабки сўзлар иккита муҳим хусусиятга эгадир: биринчи хусусияти улар 
катталар нутқидаги сўзлардан фонетик жиҳатдан кескин фарқланишидир; иккинчи хусусияти эса 
ўзининг қамрови билан кўп маъноли эканидир. Бошқача айтганда, мазкур сўзлар, иборалар маълум 
предметни эмас, балки қатор нарсаларнинг номини, ҳатто, гуруҳларини англатади. 
Жуда кўп йирик психологлар фикрига ва кузатишларимиз натижаларига кўра, боланинг нутқи 
ихтиёрсиз бирданига вужудга келиш хусусиятига эга бўлиб, катталарнинг мазмунли нутқи 
таъсирида «ночор аҳволга тушиб» қолиб, ўз фаоллигини йўқотади. Хатто, зарур шарт-шароит 
яратилган тақдирда хам бола ўзиниг нутқ бойлигидан унумли фойдалана олмайди. 
Болада дастлабки фаол нутқнинг шаклланиши муаммоси билан шуғилланган Ф. И. Фрадкина 
илмий-амалий ахамиятга молик кўп маълумотлар тўплаган. Унинг тажрибасида табиий мулоқот 
пайтида бола бирор сўзни бир кунда ўзлаштирилган, бироқ сунъий шароитда эса 10-11 кун давомида 
ўша сўз билдирган предметнинг тимсолини кўрсатиш имкониятига эга бўлган. Ф. И. Фрадкинанинг 
маълумотига кўра боланинг нутқ бойлиги 10 ойликда 1 тадан 5 тагача, 11 ойликдан 3 тадан 8 тагача, 
12 ойликдан 7 тадан 16 тагача, яъни жуда чекланган бўлади. Бундан ташқари, олима ҳаракат 
жараёнида сўзларни талаффуз қилиш имконияти кенглигини баён қилган. 
Бола дастлабки сўз ва атамаларни ўзлаштириши учун катталар унга қизиқарли йўл-йўриқ ва 
иш-ҳаракатларни кўрсатишлари лозим. Ҳаракатлар ва буюмларнинг янгилиги боланинг фаолиятини 
муайян йўналишга, буриб юбориши мумкин, буни вужудга келган ички механизмлар тақозо этади. 
Махсус ўтказилган тажрибалар асосида сўзлар кўп маънолилиги бўйича бир нечта гуруҳга мансуб, 
дея хулоса чиқариш мумин.