А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

2. Гўдаклик даврининг психологик хусусиятлари.
Гўдак ва мулоқот 
Гўдакнинг ҳаётий фаолияти ва тақдири уни қуршаган, парваришлайдиган катта ёшдагиларга 
бевосита боғлиқ бўлиб, унинг барча эҳтиёж ва талаблари фақат шулар томонидан қондирилади. 
Психологик иборалар билан айтсак, катталар боланинг фазодаги ўрнини узлуксиз, ўзгартириши, 
алмаштириши натижасида унда кўриш, эшитиш, тери туюш, ҳароратни сезиш, таъм билиш каби 
сезгилар ривожланади (такомиллашади). Катталар гўдак учун яратган объектив ва субъектив шарт-
шароитлар унинг ўсишини белгиловчи муҳим туртки вазифасини ўтайди. Атроф-муҳитнинг 
хусусият ва хоссаларини катталар гўдакнинг психик дунёсига сингдирадилар. Шиқилдоқлар шакли, 
ранги ва ҳар хил ўйинчоқлар ва ҳоказоларни боланинг диққатига ҳавола қилиш унда жисмлар 
тўғрисида тасаввур образларини яратади, гўдакнинг ҳиссий билиш органлари эса уларни акс 
эттиради. Ўзаро мулоқот жараёнида, жисмларни ушлашга ўргатиш, машқлар натижасида гўдак 
«таниш» жисмларга талпинадиган, уларга қўл чўзадиган бўла бошлайди, унда ранг ва шаклни 
фарқлаш имконияти туғилади. 
Таъсир
ўтказишнинг кейинги мураккаброқ босқичида бола катталар ёрдамида билан ўтириш, 
ўринда думалаш, тик туриш, овқатланиш қуролларидан тўғри фойдаланишни, узлуксиз ва мазмунли 
ҳаракатларни амалга оширишни ўрганади. Шунинг учун акс эттириш қайси босқичдалигидан қатъи 
назар, бевосита йўл билан амалга ошади. Умуман, гўдаклик даврининг дастлабки босқичида олам, 
барча ашёлар, жисмлар тўғрисидаги маълумотлар, тасаввурлар, тимсоллар ва ҳоказолар боланинг 
катталар билан ҳамкорлкдаги фаолияти маҳсули сифатида маънавий бойликка айланиб, унинг бош 
мия ярим шарлари пўстлоғи остида ўз изларини қолдиради. Мазкур даврнинг аксарият босқичларида 
гўдакда билим ва тажрибларни эгаллаш, ўқув, кўникма ва малакаларни мустақил ўзлаштириш 
имкони бўлмайди. 
Гўдаклик даврининг хусусиятларини ўрганган Л. С. Виготский «Гўдаклик даври» номли 
асарида боланинг воқеликка муносабати даслаб ижтимоий муносабатдек туюлиши, ана шу жиҳатдан 
уни ижтимоий жонзот дейиш мумкинлигини уқтиради. 
Д. Б. Элькониннинг фикрича, катта ёшдаги одамлар гўдакни қуршаган воқеликнинг марказий 
сиймоси, муҳим таркибий қисми ҳисобланиб, унинг ҳар қандай эҳтиёжини қондириш билан боғлиқ 
муаммолар учун таянч нуқтаси вазифасини бажаради. Гўдак табиий-биологик жиҳатдан онадан 
ажралган бўлса ҳам, аслида у билан ижтимоий боғлиқлигича қолади. 
Гўдакнинг бир ёшгача давридаги психологик хусусиятларини ўрганиш бўйича қатор 
тадқиқотлар мавжуд. Шулар орасида Н. Л. Фигурин, М. П. Денисова, М. Ю. Кистяковская, 
А. Валлон, Д. Б. Эльконин, Е. А. Аркин, С. Фаянс, Ш. Бюлер, Ф. И. Фрадкиналарнинг асарлари 
алоҳида аҳамиятга моликдир. 
Юқоридаги тажриба материаллари асосида, шундай хулоса чиқариш мумкин: катталар гўдак 
қатнашаётган фаолиятни жонлантирадилар. Гўдакни қуршаб турган жисмлар борган сари унинг 

---

24 
нигоҳини ўзига тортиб, мафтун қилиб, қўзғатувчи вазифасини бажариб, боланинг қидириш, мўлжал 
олиш, чамалаш фаолиятини кучайтиришга хизмат қилади. 
Француз психологи Анри Валлон гўдакда ижтмоий таъсирланиш ортиб боришини атрофлича 
тадқиқ қилган олимдир. Унинг таъкидлашича, ярим ёшли болада бошқа одамлардан фарқли равишда 
жавоб реакцияси (таъсири) ўзининг юқори босқичига кўтарилади. Бола олти ойлигида бошқа 
кишларнинг имо-ишорасиз таъсирига жавоб бериши (таъсирланиши) 50 фоизни ташқил қилади, етти 
ойлигида эса айнан шу реакция 20 фоизга камаяди, аммо имо-ишора орқали мулоқот 41 фоизга 
ортади; етти-саккиз ойликда бошқа кишиларга талпиниш, табассум қилиш биринчи ярим 
йилликдагидан тўрт марта кўпдир. 
М. Ю. Кистяковская бир ёшгача болаларда катталар билан мулоқотга киришишнинг 
мураккаблашиб боришини ўрганиб, болалар психологияси фани учун энг зарур материаллар 
тўпланган ва уларни атрофлича изоҳлаган. Олиманинг фикрича, 3 ойликдн 6 ойликкача болада катта 
ёшдаги одамлар билан танлаб муносабатда бўлиш вужудга келади. Уч ойли гўдак бегоналар 
орасидаги туққан онасини ажрата олса, ярим ёшдан бошлаб эса бегоналар ичидаги қариндошларини 
ҳам фарқлай билади. 3-4 ойлик гўдак унга юзланган, эркалатган, мулоқотга киришган ҳар қандай 
одамга табассум қилади ёки эркаланади, 5-6 ойликда у муомала қилаётган нотаниш шахсга бир оз 
тикилади, кейин ё кулимсирайди ёки ундан юзини ўгиради, ҳатто, қўрқиб йиғлаб юборади. Болада 
ўзини парвариш қилаётган, боқаётган яқин кишиларга боғланиб қолиш содир бўлади. Ана шу 
сабабли онаси ёки эгасини кўрсаёқ қийқириб қаршилайди, талпинади, қўл-оёғини ихтиёрсиз 
типирчилатади. У ярим ёшга тўлганида атрофидаги яқин кишилар қатори қариндош-уруғларига, 
ҳатто, қўни-қўшниларга ҳам боғланиб (ўрганиб) кўникиб қолади. Тахминан 8-9 ойлигидан катталар 
билан дастлабки ўйин фаолиятини бошлайди. 
Ўйин фаолиятидаги табассум, жонланиш, шодлик туйғулари аввал фақат катталар 
иштирокида намоён бўлади, вақт ўтиши билан ўйиннинг ўзи болага қувонч бағишлайди. Гўдак бир 
ёшга яқинлашган сари катталарнинг хатти-ҳаракатларини изчил кузатишдан ташқари, унда аста-
секин уларнинг фаолиятида иштирок этиш туйғуси, истаги пайдо бўлади, кейинчалик уларга кўмак 
бериш иштиёғи туғилади. Натижада бола индивидуал фаолият туридан ҳамкорликдаги фаолиятга 
ҳам ўта бошлайди. Маълумки, ҳамкорликдаги фаолият мулоқот кўлами кенгайтиришга ёрдам 
беради. 
Тадқиқотчилардан Н. Л. Фигурин ва М. П. Денисова гўдакнинг бир ёшгача давридаги психик 
ўсишини ўрганганлар. Олинган маълумотларидан келиб чиқиб бир ёшгача кулги инсон чеҳраси ва 
товушидан таъсирланиш асосида вужудга келишини таъкидлаганлар. Боланинг бошини буриб 
қараши асосан инсоннинг товушига жавоб реакцияси тарзида намоён бўлса-да, у кейинчалик бошқа 
товушлардан таъсирланишда ҳам кўринади. 
Болада қўрқув ҳисси кишиларни таниш ва нотанишга, қариндош ва бегонага ажратиш, 
ниқобни фарқлаш жараёнида вужудга келади. Шунинг учун ижтимоий тажриба ва кўникмаларни 
ўзлаштиришда, бирор ҳолатни яққол акс эттиришда гўдак катталарга тақлид қилади. Тақлидчанлик 
боланинг ижтимоийлашувига кенг имкониятлар яратади ва уни фаолиятининг янада 
такомиллашувига туртки бўлади. 
Юқоридаги тадқиқотчиларнинг фикрларини умумлаштирсак, қимматли умумпсихологик 
фикрларни муайян тартибда, изчил жойлаштириш мумкин.