A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

20-rasm. Yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanishning bog‘liqligi[66]. 
 
Qishloq xo‘jaligida tuproqlar unumdorligini qayta tiklash xarakteriga qarab yer 
turlari va ekinlarining bo‘lg‘usi tarkiblari, ekinlarining almashinuvi, mahsulotlarni 
etishtirish turlari va xajmlari belgilanadi, ya’ni Yerlardan foydalanishning 
oqilonaligi belgilanadi. Iqtisodiyotning noqishloq xo‘jalik tarmoqlarida yer 
resurslaridan oqilona foydalanish u yoki bu mahsulotni ishlab chiqarish talablariga 
qarab, faoliyatning ijtimoiy sohalarida esa-zaruriy ijtimoiy xizmatlar talablariga qarab 
aniqlanadi. O‘z navbatida shularga mos ushbu yerlarni qayta tiklashning shartlari va 
harakatlari aniqlanadi (kam qavtli uy-joy binolari va ijtimoiy o’ektlarni buzish hamda 
ular o‘rniga zamonaviylarini qurish, o‘zini foydalanish muddatlarini o‘tab bo‘lgan 
eski ishlab chiqarish binolarini buzib tashlash va ancha quvvatlarini qurish, avtomobil 
Yer resurslaridan barqaror 
foydalanish 
oqilona 
samarali 
YeROFga talablar 
YeROF shartlarini ishlab chiqarish 
YeROFni taminlovchi qarorlar
Asoslash zarurati
YeROS qirralari 
Тashkiliy 
Hududiy
Texnologik
Samaradorlik turlari 
YeROF mezonlari va yol qo’yishlarni
shakllantirish
YeRFning to’liq 
samaradorligi 

---

125 
va temiryo‘llarini rekonstruksiya qilish va boshq.). Demak, yer resurslaridan oqilona 
samarali foydalanish iqtisodiy toifa sifatida uni to‘la qayta tiklash siklining barcha 
bosqichlarida tadbiq qilinadi, shuning uchun ham ushbu tushunchalarni belgilashda 
ularni qayta tiklash siklining qandaydir bittagina bosqich bilan emas, balki bir 
vaqtning o‘zida barcha bosqichlari bilan bog‘liqligidan kelib chiqish zarur. 
Qator maxsus adabiyotlarda, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining yer 
kodeksida “Yerlardan oqilona va samarali foydalanish” tushunchasi yerdan 
foydalanish yoki yer tuzishining tamoyillaridan bittasi sifatida qaraladi. Masalani 
bunday qo‘yilishini to‘g‘ri deb hisoblamaymiz. O‘zining mohiyati, roli va ahamiyati 
bo‘yicha ushbu tushuncha yerdan foydalanishning qandaydir bir asosiy tomonlarini 
tavsiflaydigan har bir alohida tamoyillardan yuqori va keng tushunchadir. Bunda 
yerdan foydalanishning barcha tamoyillarini amalga oshirilishi yerdan 
foydalanishning asosiy vazifasi-jamiyatni moddiy va boshqa turdagi boyliklariga 
doimiy o‘sib borayotgan talablarini qondirish maqsadida yer resurslaridan oqilona va 
samarali foydalanishni ta’minlashni amalga oshirishga bo‘ysundirilgan.
Yerlardan oqilona foydalanish darajasini oshirishning muhim masalasi-bu 
yerdan 
foydalanishning 
ijtimoiy, 
iqtisodiy,rekreatsion 
hamda 
ekologik 
samaradorligini baholash metodikasini hamda zaruriy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab 
chiqishdir. Ijtimoiy sohada, sanoat va transportda, xalq xo‘jaligining qator boshqa 
tarmoqlarida yerlardan foydalanish samaradorligini baholash masalalari kam 
o‘rnatilgan. Bunday ko‘rinadiki, ushbu sohalardan foydalanish samaradorligini 
baholash metodikasi yerlardan foydalanishning jadallashganlik darajasini oshirishni 
ko‘zda tutadigan hamda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy talablari uchun yer 
ajratishning ilmiy asoslangan me’yorlarini ishlab chiqishni o‘z ichiga olgan bozor va 
me’yoriy uslublarga asoslanishi zarur. Qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanishni 
iqtisodiy va ekologik samaradorligini baholash masalalari anchagina yirik 
miqiyoslarda o‘rganilgan, baholashning ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqilgan. Shu 
bilan birga, noqishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi 
masalalari kam o‘rganilgan masala bo‘lib qolmoqda, boshqa turlardagi 
samaradorliklar esa amaliy jihatidan tadqiq qilinmagan. Jamiyatning o‘sib borayotgan 
ijtimoiy-iqtisodiy talablarini ta’minlash yerlardan jadal foydalanish asosida 
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yer resurslaridan foydalanish samaradorligini 
doimiy ravishda oshirib borishni talab qiladi. 
Yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish butun bir majmuali muammo 
bo‘lib,uni hal qilish uning barcha qirralarini, jumladan, ijtimoiy, iqtisodiy, 
rekreatsion, ekologik, huquqiy, axborotli, texnologik, resursli, tashkiliy-hududiy va 
tadbirkorlik qirralarini tadbiq qilish asosida erishiladi. Bunda birinchi to‘rtta qirrasi 
yerdan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanishni tavsiflaydi, qolganlari esa undan 
foydalanishning oqilonaligini va samaradorligini ta’minlaydi. Ularning hech bittasi 

---

126 
alohida tarzda, boshqalaridan ajralgan holda yerlardan oqilona foydalanishni 
ta’minlay olmaydi. 
Shunday 
qilib,oqilona 
yerdan 
foydalanish 
tushunchasini 
yerlardan 
foydalanishning butun bir majmuidagi qirralari bilan aniqlangan yagona maqsadlilik 
nuqtai nazardan qarash zarur, ya’ni-bu ulardan foydalanishda oldinga qo‘yilgan 
shartlar va chegaralanishlarda jamiyatning umumiy talablarini bir vaqtda 
ta’minlovchi yer resurslaridan foydalanishning ko‘p maqsadli, birlashtirilgan 
variantidir. Bunda shu bilan birga maqbul majmuali samaradorlik ta’minlanadi. Shu 
munosabat bilan yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish modelini ishlab 
chiqish usullarini, har bir qirrasi bo‘yicha tadqiqot predmetini o‘z ichiga olishi zarur. 
O‘zining to‘la qayta tiklanish sikliga asoslangan (taqsimlash,yer resurslaridan 
foydalanish va qayta tiklash) va yerdan foydalanishning barcha qirralarini majmuali 
amalga oshiradigan tizimli yerdan foydalanishgina oqilona va samarali bo‘ladi.