A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Óz betinshe úyreniw ushın sorawlar

1. 
   Qorǵalatuǵın toǵay terekleri otırǵızıwdıń sisteması degende ne názerde tutıladı?
   

2. Qorǵalatuǵın toǵay terekler sisteması qanday túrlerge bólinedi?

3.Atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri sisteması ne?

SUW AǴÍMÍN TÁRTIPKE SALATUǴÍN TOǴAY TEREKLERI SISTEMASÍ
Ózbekistanda suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sisteması kóbirek suwǵarılmaytuǵın zonalardaǵı múyeshi 1,5 – 2 gradus bolǵan qıyalıq jerlerde qurıladı. Bul terekler sızılması topıraq betinde payda bolatuǵın qar-jawın suwları aǵımın toqtatıw, qıyalıqta ıǵallıqtı kúsheytiriw hám topıraqtaǵ eroziyanıń aldın alıw, atızlardıń ıssı hawa aǵımı-ıssıden hám kúshli borannan saqlaydı. Toǵay terekleri sisteması qıyalıq jerlerde, jergilikli suw bolatuǵın sızıqlarda, qıyalıqtıń juwılıwǵa qáwipli bolǵan baǵdarına kese qılıp jaylastırıladı. Bunday jaylastırıw nátiyjesinde betinde payda bolǵan suw aǵımı topıraqqa bir bólegi sińedi.
Qıyalıqtın tikligi asqan sayın suw aǵımınıń kólemi kúsheyedi topıraqtıń juwılıwı kúsheyedi. Bul bolsa terekler sisteması arasındaǵı matazaanı kishireytiriwdi talap etedi. Topıraqtıń juwılıw tezligi qıyalıq tikligi hám uzınlıǵınıń úlkenlesiw tezligine salıstırmalı shama menen 2-3 ese joqarı.
Forması boyınsha batıq qıyalıqlarda toǵay terekleri sızılması suw bólgish sızıqlar jaqınınan baslap jaylastırıladı. Arqa tárepke baǵdarlanǵan qıyalıqlarda olar arasındaǵı matazaa keńeyedi hám kerisinshe, qublaǵa baǵdarlanǵan qıyalıqlarda jaqın matazaada jaylastırıladı.
Qıyalıq múyeshi 4 gradusqa shekem bolǵan jerlerde terekler sızılmaları arasındaǵı matazaa 350 - 400 m, múyesh 4 gradustan joqarı bolǵan jerlerde bolsa 200 m.
Toǵay terekleri sisteması qıyalıqqa salıstırmalı kese (perpendikulyar) hám gorizontallar boylap jaylastırıladı. Bunday jaylastırıw nátiyjesinde keyinshelik sistemalar arasına islew beriwde “kontur” usılınan paydalanıwǵa imkan boladı.
Orınnıń shárayatına qarap sistemalardıń keńligi 12-15 m bolıwı múmkin. Terekler sızılması konstrukciyası boyınsha “nafis” (ajur) hám samal ótkizetuǵın bolsa jaqsı nátiyje beredi, yaǵnıy qar qatlamın atızlarda bir tegiste jatqızadı, bul bolsa topıraqtıń bir tegiste ıǵallanıwına imkan beredi.
Ayrım hallarda terekler sızılmalari suw uslaytuǵın, suw baǵdarın burıwshı dambalar yamasa suwdı sińdiriwshi salma (kanava) lar menen birgelikte jaylastırıladı. Bunday jaylasıwda terekler sızılmanıń keńligi kemeyedi.

Súwret - 14. Dara (balka) aldı qıyalıqlarda suw aǵımın tártipke salatuǵın, (a) hám dara (balka) aldı toǵay terekleri sistemasın (b) jaylastırıw sxeması, v dara (balka) jaǵası.
Topıraqtı juwılıwdan saqlawda toǵay terekleri sistemasınan paydalaıw olardıń suw aǵımın sińdirip alıw qásiyetlerine tiykarlanǵan. Toǵay terekleri astındaǵı 3-5 sm qalinlıqtaǵ tósemeler (podstilka) nıń hám joqarı dárejede suwdı sińdiriw qábiletine iye bolǵan topıraqtıń barlıǵı onı eroziyadan saqlaydı.
Pásqam (loshina) jer hám dara (balka) lar jaǵası boylap jaylasatuǵın toǵay terekleri sızılmasın dara (balka) lar aldı toǵay terekleri sızılması delinedi.
Suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sızılması qanday wazıypalardı orınlaw ushın shólkemlestiriletuǵın bolsa, dara (balka) lar aldı toǵay terekleri sızılması hám sonday wazıypanı orınlaydı. Dara (balka) lar aldı toǵay terekleri sızılması onıń tikke shetinen 3-5 m. arıraqta súrim jerler shegarasında jaylastırıladı. Daranıń bilinbeytuǵın sheti boylap bolsa súrim jerden 3-5 m. pásirekte, bilinbeytuǵın sheti boylap jaylastırıladı.
Dara sheti boylap jaylastırılǵan otırǵızıwlar tek ǵana suw aǵımın sińdiriwge tásir qılıp qalmastan, onnan joqarıdaǵı qıyalıqtın mikroıqlımın da jaqsılaydı.
Suw aǵımın sińdiriwde toǵay terekleri sızılmasınıń keńligi qansha úlken bolsa ol tóbeden keletutuǵın suw aǵımın sonshelli kóp sińdiredi. Biraq otırǵızıwlardıń úlken keńligi jer maydanın kóp talap etedi. Sonıń ushın sızılmalar keńligin kerekli dárejedegi úlkenlikte jaylastırıw júdá hám áhmiyetli. Normativ kórsetkish sıpatında suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sızılması 15 m keńlikte, balka aldı sızılması bolsa 20 m keńlikte joybarlanadı. Egerde dara (balka) lar sheti tereńler (promoina) menen kóp tilingen bolsa, yamasa onıń astınǵı bóleginde jarlıq payda bolǵan bolsa bul dara (balka) ǵa úlken kólemde suw aǵımı túsip atırǵanlıǵın kórsetedi. Bunday halda dara basqa aldı toǵay terekleri sızılması keńeytiledi. Suw aǵımın tártipke salatuǵın hám dara (balka) lar aralıq toǵay terekleri sızılmalari maydanda suw aǵımın páseytiw menen bir waqıtta atız eginlerin ıssı samal (ıssı)dıń keri tásirinen saqlaydı. Bul eki túrli tayıpadaǵı terekler otırǵızılıwı Melioraciyalıq toǵay terekler sızılmasınıń áhmiyetli zvenolarınan esaplanadı.
Taw janbawırlarında jaylastırılatuǵın toǵay terekleri otırǵızılıwı. Bul tayıpadaǵ otırǵızıwlarǵa qıyalıǵı 15-20⁰ bolǵan tawlı jerlerdegi awıl xojalıǵında paydalanıw quramalasqan, mayda suw aǵımlarınıń jolları menen tilingen, yaǵnıy kúshli sızıqlı eroziyaǵa ushıraǵan maydanlar kiredi. Bul jerler aldınǵı halatın tiklew hám awıl xojalıq oborotına kiritiw maqsetinde eroziyaǵa qarsı sızılmalı otırǵızıwlardan tısqarı