A. Ǵofirov, G. Qdırbaeva

Óz betinshe úyreniw ushın sorawlar
1. Topıraqtı eroziyadan saqlawda qollanatuǵın ilajlar sisteması neshe toparǵa toparǵa bólinedi?
2. Shólkemli-xojalıq ilajlarına qanday ilajlar kiredi?
3. Arnawlı agrotexnikalıq ilajlarǵa qanday ilajlar kiredi?
4. Melioraciyalıq toǵay ilajlarǵa qanday ilajlar kiredi?

2. 
   

ATÍZLARDÍ QORǴAYTUǴÍN (IXOTA) TOǴAY TEREKLERI SISTEMASÍ
Atızlardı qorǵaytuǵın toǵay terekleri otırǵızıwdıń sisteması degende aymaqta eń qolay jaylasatuǵın hám qorǵaw tásiriniń nátiyjesi maksimal bolǵan melioraciyalıq toǵay terekleri otırǵızıwdıń kompleksi názerde tutıladı.
Súrim jerlerde qorǵalatuǵın toǵay terekler sisteması tómendegi túrlerge bóliniwi qabıl etilgen:
- atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri sisteması;
- suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sisteması;
- dara (balka) hám jarlıq aldı toǵay terekleri otırǵızılıwı.
Tegis jerler shárayatında atızlardıń qorǵalatuǵın toǵay terekleri sızılması eki qıylı: tiykarǵı (uzınına jaylasatuǵın) hám járdemshi (kesesine jaylasatuǵın). Olar tiykarınan atızlardıń kúshli shań borannan, eginlerdi bolsa ıssı (ıssı) samalınan saqlawǵa qaratılǵan.
Atızlardıń sızılmasınıń jaylasıwı joqarı nátiyjeli bolıwı ushın olardı joybarlawda tómendegiler tuwrı sheshilgen bolıwı lazım:

1. 
   toǵay terekler sistemasınıń baǵdarı;
   
2. 
   terekler sisteması arasındaǵı matazaa;
   
3. 
   terekler sistemasınıń keńligi.
   

Tegis jerlerde atızlardıń qorǵalatuǵın tiykarǵı toǵay terekleri sisteması húkimdar samaldıń baǵdarına kese qılıp, ádette almaslap egiw atızları, suwǵarıw uchastkalarınıń uzın táreplerinde, kanal hám jollar boylap jaylastırıladı. Járdemshi toǵay terekleri sızılması bolsa tiykarǵı terekler sızılmasına kese, atız hám uchastkalarınıń qısqa tárepinde jaylastırıladı.
Suw aǵımın tártipke salatuǵın toǵay terekleri sisteması kóbirek suwǵarılmaytuǵın zonalardaǵı múyeshi 1,5 – 2 gradius bolǵan qıyalıq jerlerde qurıladı. Bul topıraq betinde payda bolatuǵın qar-jawın suwları aǵımın toqtatıw, qıyalıqta ıǵallıqtı kúsheytiw hám topıraqtaǵı eroziyanıń aldın alıw ushın xızmet qıladı hámde atızlardıń ıssı hawa aǵımı-ıssıden hám kúshli borannan saqlaydı. Qıyalıq jerlerde, jergilikli suw bolatuǵın sızıqlarda, qıyalıqtıń juwılıwǵa qáwipli bolǵan baǵdarına kese qılıp jaylastırıladı. Bunday jaylastırıw nátiyjesinde betinde payda bolǵan suw aǵımı topıraqqa azǵana sińedi.
Toǵay terekleri sızılmasınan paydalanıp jarlıqtıń payda bolıwına qarsı gúresiw olardıń maydanı suw aǵımın sińdiriw qábiletine tiykarlanǵan. Toǵay terekleri otırǵızılıwı járdeminde jarlıqtıń ósiwin toqtatıw ushın terekler sızılmasın sonday jaylastırıw lazım ol maydan suw aǵımın jarlıqqa jetip kelmestenaq onı sińdiriw imkaniyatına iye bolsın. Buǵan jarlıq aldı toǵay terekleri sızılmasın shólkemlestiriw arqalı erisiledi.
Jar aldı toǵay terekleri sızılması jarlıqlardıń jaǵası (sheti) nan 3-5 m uzaqlıqta jaylastırıladı. Súrilgen jerlerde jarlıqtıń eki tárepindegi jaǵası boylap 3-5 qatarlı, shoqqısına kese qılıp 10 -15 m. keńlikte 8-10 qatarlı terekler otırǵızılıwı jaylastırıladı. Egerde jarlıq bir birewiniń arasındaǵı matazaa 50-100 m bolǵan bir neshe shoqqılı bolsa onda terekler otırǵızılıwı olardıń bárshesinen joqarıda tuwrı sızıqlı qılıp jaylastırıladı, kerisinshe aytılǵan matazaa úlken bolsa terekler sızılması hár bir shoqqınıń átirapında tuwrı sızıqlı qılıp jaylastırıladı