A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

Azot elementining tabiatda aylanishi.  Azot elementining tabiatda aylanishi ancha 
murakkabdir. Atmosferadagi erkin holdagi azotning miqdori 70 % dan ortiq bo`lsa ham undan 
foydalanish uchun birikma holga o`tkazish kerak. Birikma holga o`tishning turli yo`llari mavjud 
bo`lib, ulardan tabiatda kuzatiladigan momaqaldiroq vaqtida chaqmoq chaqishi va ionlanish 
jarayonlari, meteoritlarning kuyib ketishi kabilarni ko`rsatish mumkin. Ammo erkin azotni 
birikma holga o`tkazishda tirik organizmlarning roli kattadir. Bakteriyalar faoliyati natijasida 1 
ga maydonda 2-3 kg dan 5-6 kg gacha azot birikma holga o`tkaziladi. Dukkakli o`simliklarning 
ildizida yashovchi tugunak bakteriyalar esa yiliga 350 kg/ga azot birikmasini to`playdi. Azotni 
birikma holga o`tkazish uchun ma`lum energiya talab etiladi. Tuproqda nitrifikatsiyalovchi 
bakteriyalar  tomonidan  ammoniy  nitrit  va  nitratlargacha  oksidlanadi  hamda 
denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar tomonidan esa ular gaz holidagi azot va yoki azot oksidi 
tarzida qaytariladi. Ammoniy ionlarining nitrit va nitratlargacha oksidlanishn energiya ajralishi 
bilan boradi. Denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar nitrit va nitratlardan nafas olish uchun kislorod 

---

manbai sifatida foydalaniladi. Ammoniy birikmalari, nitrit va nitratlar eritmalar tarzida organizm 
tomonidan o`zlashtiriladi. Keyinchalik ulardan organik moddalar, birinchi navbatda, 
aminokislotalar va ulardan murakkab oqsillar sintezlanadi. Hosil bo`lgan oqsillar o`simlikni 
iste`mol qiladigan konsumentlarda qayta ishlanadi. Modda almashinishining mahsulotlari, 
o`simlik va hayvonlarning qoldiqlari sifatida tuproqqa o`tgan organik moddalar mineral 
moddalarga  parchalanadi.  Bunda  ammonifikatsiyalovchi  bakteriyalar  guruhi organik 
moddalardagi azotni ammoniy tuzlariga aylantiradi. Azot birikmalarining bir qismi daryolarga 
borib tushadi va undan dengizlarga quyiladi. Okean va dengizlarda azot ammoniy tuzlari 
shaklida uchraydi. Suvning yuza qatlamlarida azot miqdori quruqlikdan kelib qo`shilgan azot 
miqdori hisobiga bir oz ko`proq bo`ladi. SHuningdek, atmosferadagi ammiakning erib tushishi 
okeandagi o`simlik va hayvon qoldiqlarining parchalanishi hisobiga ortadi. 
Azotning tabiatda aylanishiga inson juda katta ta`sir ko`rsatadi. Tabiatdagi azot sanoat 
miqyosida fiksatsiya qilinadi. 1968 yili dunyo bo`yicha 20 mln. t azot fiksatsiya qilingan. Buning 
ustiga dukkakdoshlar oilasining vakillari tomonidan ham uning birikma holga o`tishi hisobiga 
yuqoridagi ko`rsatkich bir oz ortiqroq bo`ladi. Okeanlarga har yili 10 mln. t azot nitratlar 
shaklida va 20 mln. t esa organik moddalar bilan oqib keladi. Tabiatda azotning aylanishini 
muvozanatda saqlab turish uchun sun`iy ravishda denitrifikatsiya jarayonini tezlashtirish kerak. 
Qishloq xo`jaligi o`simliklarining hosildorligini, hayvonlarning mahsuldorligini oshirishga 
qaratilgan insonning faoliyati sun`iy ravishda atmosferada erkin azotni qaytarish muvozanatiga 
qaratilgan bo`lishi kerak. 
Biosferada suvning aylanishi eng muhim mexanizmlardan biri hisoblanadi. Quyosh 
energiyasi ham havo massasining bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yurishi vaqtida sayyorani 
turli darajada qizdiradi. Atmosferada muhim davriy jarayonlar vujudga kelib, ular mavsumiy 
marom xarakteriga ega. Er yuzidagi barcha jarayonlar bir-birlari bilan chambarchas bog’lanib 
ketgan bo`lib, keng (global) doiradagi moddalar aylanishini vujudga keltiradi. Biologik doirada 
moddalarning aylanishi hajm va tezlik kabi ko`rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Biologik doiradagi 
aylanishning hajmi ekosistemadagi tirik moddalar tarkibida uchrayotgan kimyoviy element-
larning miqdorini ifodalaydi. Uning tezligi esa tirik moddaning vaqt birligida hosil bo`layotgan 
va parchalanayotgan mvqdorlaridir. Har qanday landshaftlar uchun biologik doiradagi aylanish 
tezligini biomassaning yillik mutlaq va nisbiy o`sishlari hamda o`simliklarning mutlaq 
qoldiqlarini hisobga olish usuli bilan aniqlash mumkin. Quruqlikda biologik doirada aylanish 
tezligi bir necha yil va o`n yillarga teng bo`lsa, suvdagi ekosistemalar uchun bir necha kun va 
haftalarga teng. 
Har bir kimyoviy element uchun katta va kichik doiralarda ko`chib yurish tezligi 
xarakterli. Atmosferada mavjud bo`lgan kislorod tirik moddalar orqali 2000 yilda, karbonat 
angidrid 300 yilda o`tadi. Biosferaning barqarorlik holati birinchi navbatda tirik moddalarning 
Quyosh energiyasini ma`lum tezlikda qabul qilishi va atomlarning biogen ko`chib yurishiga 
bog’liq. SHunday qilib, Erdagi hayot tirik organizmlar tomonidan muvozanatda ushlab turiladi 
va u cheksiz rivojlanish imkoniyatlariga ega. Hozirgi davrda inson bilan tabiat o`rtasidagi 
munosabatlarning o`ziga xos xususiyatlari Biosferaning inson hayoti uchun zarur bo`lgan barcha 
komponentlariga nihoyatda hushyorlik bilan qarash va hozirgi bosqichda insonning ularga 
bo`lgan ta`siri qanday darajada namoyon bo`layotganligini e`tiborga olib ish ko`rish nihoyatda 
dolzarb masaladir. Ushbu masalani chuqurroq tushunib olish uchun biosferaning inson hayoti 
uchun zarur bo`lgan tiklanadigan va tiklanmaydigan eng muhim tabiiy resurslarini ko`rib 
chiqamiz. Avvalo, biosferadagi tabiiy resurslar deyilganda qazilma boyliklar, iqlim, suv, tuproq, 
o`simlik, hay-vonlar, shuningdek kosmik va atom resurslari va hokazolarni tushunmoq zarur.