A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

Uglerod elementining tabiatda aylanishi.  Biosferaning eng muhim jarayonlari uglerod 
elementining aylanishi bilan bog’liqdir. Biosferadagi murakkab birikmalar tarkibidagi uglerod 
etakchi rol’ o`ynab, uning birikmalari doimo sintezlanib, o`zgarib, parchalanib turadi. Bunda 
uglerodning bir qismi aylanishdan chiqib ham ketadi. Yuqorida aytib o`tilganidek, organik kelib 
chiqishga ega bo`lgan foydali qazilmalarda uglerod konservalangan holda to`plangan. Organik 
moddalarning anorganik moddalardan sintezlanishi va unda qatnashadigan organizmlar 
fitoavtotroflar deb ataladi. Organik moddalarning to`planishida qisman ulardagi kimyoviy 
reaktsiyalar vaqtida ajralgan energiyadan foydalanuvchi xemotroflar ham hisobga olinadi. Tirik 
organizmlar to`qimalarida boradigan oksidlanish jarayoni natijasida karbonat angidrid ajralib 
chiqadi va bu hodisa nafas olish deb ataladi. O`simlik va hayvon qoldiqlaridagi organik 
moddalarning parchalanishi ham karbonat angidridning manbai hisoblanadi. Har xil tartiblardagi 
konsumentlarning faoliyati tufayli ozuqa tarkibiga kirgan organik moddalar qayta o`zgarishida 
va pirovardida nafas olish jarayonida karbonat angidrid holida ajralib chiqadi. Organik 
moddalarning parchalanishi natijasida hayvon ekskrementlari va siydigida ham karbonat 
angidrid ajralib chiqadi. Karbonat kislotaning zahiralari o`simlik va hayvon qoldiqlarining 
chirishi hisobiga to`ldirib turiladi. Uglerod elementi okeanlarda o`ziga xos tarzda aylanadi. 
Fitoplanktonlar tomonidan to`plangan organik moddalar okeandagi zooplanktonlar, zoobentoslar 
va nektonlar tomonidan o`zlashtiriladi. Ularning nafas olishi va qoldiqlarining parchalanishi 
natijasida karbonat angidrid ajralib chiqadi va suvda erib ketadi. Uglerodning bir qismi cho`kindi 
jinslar tarkibiga kirib, aylanishdan chiqib ketadi. Okean bilan atmosfera o`rtasida shamol va 
havoning harakati tufayli karbonat kislotaning almashinishi kuzatiladi. Inson faoliyati 
uglerodning biosferada aylanishida katta rol’ o`ynaydi. Har yili odamlar tomonidan nafas 
chiqarilganda 1,08-10
9
 t karbonat ang’idrid ajralib chiqadi. Sanoat korxonalarida esa yiliga 
1,254-10
9
 t karbonat angidrid ajralib chiqadi. Inson har yili qazilma holdagi uglerodning 5,640
9
t 
sidan har xil maqsadlarda foydalanadi. 
Keyingi yillarda havoning tarkibidagi yonish jarayoni natijasida karbonat angidridning 
miqdori ortib ketdi. Atmosferada karbonat angidrid miqdorining ortib ketishi, Er yuzasi 
haroratining ortishi, natijada muzliklarning erib, okeanlarning sathi ko`tarilishiga hamda bu 
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. SHuning uchun insoniyat oldida yangi energiya 
manbalarini va texnologik jarayonlarni topish muammosi turibdi. O`rmonlarni kesib tashlash 
ham, erlardan yo`l va qurilish maqsadlarida foydalanish kabilar ham Er yuzasidagi o`simlik 
qoplami maydonining qisqarishiga, natijada assimilyatsiya jadalligining susayishiga olib keladi.