A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

y ig ‘ish chizmalari
deb ataladi.
Har qanday mashina va mexanizm juda ko‘ p xilma-xil detallardan 
yig'ilgan bo‘ ladi. Detallaming har biri o ‘ z o‘ miga qo‘ yilsagina mashina 
ishlaydi. Har bir detalni o ‘ z o ‘ m iga qo‘ yish uchun barcha detallaming 
y ig ‘ ilgan holdagi chizmasi b o‘ lishi kerak. Har qanday mashina y ig ‘ ish 
chizmalari yordamida yig ‘ ib tayyorlanadi.
Y ig ‘ ish chizmalarini tuza oladigan va ulami o ‘ qiy biladigan insonlar 
y ig ‘ ish chizmalari yordamida mashina detallarining harakatini, ular o ‘ zaro 
qanday ishlashini kuzata oladilar. Y ig ‘ ish chizmalaridan faqat mashinalami 
yig‘ ishda emas, balki ulardan joriy va kapital ta’ mirlashda, buzilganda esa 
ulami tuzatishda va yangi ixtirolar qilinganda foydalaniladi.
Eshik, deraza romlaming burchaklari mustahkam bo‘ lishi uchun birida 
o ‘ yiq, ikkinchisida turum yasaladi. So‘ ngra ular bir-biriga kiritilgandan 
keyin yanada mustahkam bo‘ lishi uchun yelimlab yopishtirishdan tashqari 
kichkina silindrik teshik ochib mix cho‘ p qoqib qo‘ yiladi. Shunda y ig ‘ ish 
chizmasi hosil bo‘ ladi. Oddiy y ig ‘ ish chizmalarida boltli birikma, vintli 
birikma, parchin mixli birikmalar tasvirlangan bo‘ lib, unda yonma-yon 
joylashgan detallar qirqimda ikki tomonlama shtrixlanadi.
233

---

Buyumlarning o ‘ ziga qarab y ig ‘ ish chizmalarini tuzish ko‘ pincha 
o ‘ qish jarayonida bajariladi. Buyumning o ‘ ziga qarab uning yig'ish
chizmalarini quyidagi tartibda tuzish mumkin.
1. Buyum diqqat bilan ko‘ zdan kechiriladi: uning vazifasi, ishlash 
prinsipi va konstruktiv xususiyatlari aniqlanadi.
2. Buyum yig ‘ ma birliklar va detallarga ajratiladi. Buyum tarkibiga 
kiruvchi barcha detallaming shakllari, elementlari, ularning bir-biri bilan 
o‘ zaro birikishi usullari aniqlanadi. Tarkibi bir necha yig‘ma birikmalardan 
tashkil topgan buyumlarning har bir y ig ‘ ma birligi alohida-alohida 
detallarga ajratilgani ma’ qul.
3. Buyumning tarkibiga kiruvchi y ig ‘ ma birikmalar va barcha 
detallaming spetsifikatsiyasi tuziladi.
4. Buyumning tarkibiga kiruvchi har bir standart boimagan detaining 
eskizi tuziladi.
5. Buyumning asosiy va q o ‘ shimcha tasvirlari soni, ko‘ rinishlar, 
qirqimlar, kesimlari belgilanadi.
6. Buyumning murakkabligi va katta-kichikligiga qarab uning 
masshtabi tanlab olinadi. Chizmalami buyumning haqiqiy kattaligida 
(1:1 masshtabda) tasvirlash eng qulay va afzalroq bo‘ ladi.
7. Q og‘ ozning formati tanlab olinadi. Q og‘ ozning ramka chiziqlari 
ingichka qilib chiziladi. Asosiy yozuv va spetsifikatsiyaga jo y qoldiriladi.
8. Chizma q o g ‘ ozi yuzasida ko'rinishlar rejalashtiriladi, har bir 
tasviming simmetriya o ‘ qlari o ‘ tkaziladi. Har bir ko‘ rinishi, qirqim va 
kesimlari, shuningdek, qo‘ shimcha ko‘ rinishlarining joylanishi aniqlanadi.
9. Chizmaning barcha qirqim va kesimlari bajariladi hamda shtrixovka 
qilinadi.
10. Chizmaning oichamlari va zarur hollarda detallaming o'tkazish 
usullari qo‘ yiladi.
11. Chizmaning kontur chiziqlari y o ‘ g ‘ onlashtiriladi, avval simmetriya 
o ‘ qlari va oicham chiziqlari, aylana va egri chiziqlar yo‘ g ‘ onlashtiriladi. 
Asosiy yozuv, spetsifikatsiya chiziqlari y o ‘ g ‘ onlashtiriladi, detallaming 
bir-biriga tutashgan joylarid a gi kontur chiziqlarning y o ‘ g ‘ on ligi 
o‘ zgartirilmasdan, bir xil y o ‘ g ‘ onlikda chiziladi.
12. Detallaming pozitsiya nomerlari qo‘yiladi.
13. Chizmalaming asosiy yozuvi va spetsifikatsiyasi t o i g ‘ aziladi.
234

---

Detal eskizini bajarish. Chizmachilik asboblari ishlatilmasdan va 
masshtabga rioya qilmasdan buyumning nisbatlarini saqlagan holda ko‘ zda 
chamalab, bajarilgan chizma 
eskiz
hisoblanadi.
Eskizlar detallaming ish chizmalarini tuzish uchun material bo‘ lib 
xizmat qiladi. Eskizlar, shuningdek, buyumlar va detallarni loyihalashda, 
ulami ta’ mirlashda qo'llaniladi hamda detaining o ‘ ziga qarab tuziladi. 
Ishlab chiqarishda, ba’ zi hollarda, detallar bevosita eskiz bo‘ yicha ham 
tayyorlanadi. Shunga ko‘ra, eskizda detaining ish chizmasida beriladigan 
barcha ma’ lumotlar berilishi shart. Eskizda tasviming kattaligi detaining 
oMchamiga, murakkabligiga va chizma q o g‘ ozining bichimiga qarab 
chiziladi, hamma kerakli o ‘ lchamlari, belgilari, texnik talablari va boshqa 
ma’ lumotlami yozishga imkon berishi lozim.
Eskizlami quyidagi tartibda chizish tavsiya etiladi:
- eskiz chizish uchun detalga moslashtirib chizma bichimi tanlanadi 
va bichim hoshiyasi, asosiy yozuv o ‘mi belgilab chiqiladi;
- detaining tashqi va ichki qiyofasi yaxshilab o ‘ rganiladi va 
ko‘ rinishlar soni aniqlanadi. Bosh ko‘ rinishning o ‘ mi unga nisbatan boshqa 
ko‘ rinishlaming joylari belgilab chiqiladi. Bu yerda detalga beriladigan 
o ‘ lchamlarga jo y qoldirilishi hisobga olinadi;
- detaining tashqi qiyofasi barcha ko‘ rinishlarda ingichka chiziqlar 
bilan chizib chiqiladi;
- detaining ichki qiyofasi ham qirqimni hisobga olgan holda barcha 
ko‘ rinishlarda chizib chiqiladi;
- zarur bo‘ lgan qirqim (kesim)lar bajariladi;
- talab qilinadigan barcha o ‘ lchamlari qo‘ yib chiqiladi;
- ortiqcha chiziqlar o ‘ chirilib, chizma chiziqlari ustidan yurgizib 
chiqiladi va chizma taxt qilinadi;
- asosiy yozuv yoziladi, chizma yana bir marta tekshirib chiqiladi va 
u taxt qilinadi (9.1-rasm).
235

---