A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

d
bo‘yicha bo‘lsa, shlitsali vallar 
A va С
bajarilishda tayyorlanadi.
136

---

Tashqi 
D
b o ‘yicha va tishlarning yon tom onlari 
b
b o ‘yicha 
m arkazlashtirilsa, shlitsali vallar 
В
bajarilishda ishlanadi. Vtulka 
teshigining shakli har qanday markazlashtirish usulida ham o ‘zgarmaydi.
Chuqurchaning faskalari 
5
faskaga teng radiuslar bilan yumaloqlangan 
bo‘lishi ham mumkin.
Tishli birikmalarda qo‘yim va o ‘tkazishlar 
d
va 
b
yoki 
D
va 
b
o ‘lchamlari yoki faqat tishlarning yon tomonlari o ‘lchamlari bo‘yicha 
amalga oshiriladi hamda ular standart tomonidan belgilangan. Joiz 
0
‘lcham 
maydoni, chekli chetga chiqishlar ham standartda aniqlangan bo‘lib, ular 
maxsus jadvallarda beriladi.
To‘g‘ri yonli tishli birikmaning tishlar soni z=8, ichki diametri 
d=
36 
mm, tashqi diametri Z)=400 mm, tish eni 6=7 mm berilgan bo‘lsa, uning 
shartli belgilanishi markazlashtirishga qarab uch xil ko‘rinishda yoziladi.
1. Ichki diametr 
d
bo'yicha markazlashtirilishi va markazlanayotgan 
diametr bo'yicha 
N7/e8
hamda tishining kengligi bo‘yicha 
D9/JS
o‘tqazish 
bo'lganda 
d-8'36 H7/e8'4 0 1 2 /a ll'7 *D9/f8
ko‘rinishida yoziladi.
2. Tashqi diametr 
D
bo‘yicha markazlashtirish markazlanayotgan 
diametr 
N8/b7
va tishning kengligi bo‘yicha 
G ‘10/h9
o‘tqazish bo‘lganda
D-8'36'40H8/b7'7>
ko‘rinishida yoziladi.
3. Tishlarning yon tomonlari 
b
b o ‘yicha m arkazlashtirilganda 
b-8’36'40H 12/all’7 *D9/h8
ko‘rinishida yoziladi.
Xuddi shunday birikmadagi ichki diametr 
d
bo‘yicha markazlashtiril- 
gan vtulkaning shartli belgilanishiga misol:
d-8’36 H7'40 xH12'7*D9.
Xuddi shunday birikmadagi ichki diametr 
d
bo'yicha markazlashtiril- 
gan valning shartli belgilanishiga misol:
d-8'36 e8'40 а 1 Г 7/8.
Evolventasimon shlitsali birikmalarda tish profili evolventasi 30° li 
burchakka ega bo‘lib, u to ‘g ‘ri yonli tishli birikmadan bukilishiga o ‘ta 
chidamliligi, yuqori aniqlikda, texnologik nuqtai nazardan tayyorlanishi, 
yondosh detallam ing o ‘zaro m a’qul markazlanishi, ish jarayonida 
qiyshayish yuz bersa, maxsus jihozlarda tishlarining shakliga 
0
‘zgartirish 
kiritish mumkinligi bilan ancha ustun turadi.
137

---

6.43-rasmda profili evolventa tishli birikmaning tish shakllari va 
vtulkaning valga nisbatan markazlashtirilishi ko‘rsatilgan.
Evolventali shlitsali birikmalaming parametrlari standartlashtirilgan 
va modul bo'yicha aniqlanadi.
6.43-rasm
Asosiy param etr (o‘lcham)lari: m-modul tanlab olinadi; tishlar 
soni z-vtulka va val diametrlariga bog iiq ; tish profili burchagi 
a=
30°; 
2a=60°; bo‘luvchi aylana diametri 
d=m *z;
tishning nominal qalinligi 
s /
e=p/2m+2'mtga;
nominal diametr 
D=mz+2'm+],lm;
vtulka tishlarining 
tashqi aylana diametri 
D =D-2m;
valning ichki aylanasi diametri 
d=D-2,2m;
dastlabki kontuming siljishi 
xm =0,5(D -mz-l,lm );
chegara 
nuqtalarining aylanasi diametri 
D,=da+Er
val tishlarining tashqi aylana 
diametri 
d =D-0,2m;
a
D
= 50 mm, 
m= 2
mm, tishlarning yon tom onlari b o ‘yicha 
markazlashtirilgan tishlarning yon sirtlari bo‘yicha o ‘tqazish 
9N/9g
evolventali birikmaning shartli belgilanishiga misol:
40'2'9N/9g.
GOST 6033-80.
Xuddi shu birikmaning vtulkasi 
4 0 '2 '9N
GOST 6033-80, val esa 
40'2'9g
GOST 6033-80 ko‘rinishida yoziladi.
Tishlarning profili uchburchak bo‘lgan shlitsali birikmalardan katta 
kuchga ega bo‘lmagan aylanma harakatlarini uzatish uchun foydalaniladi. 
Uchburchakli tishlarning profili standartlashtirilmagan. Shakli va asosiy 
parametrlari 6.43-rasmda ko‘rsatilgan. Bunday birikmalar faqat yon 
tomonlari bo‘yicha markazlashtiriladi.
Tishli val va tishlarni shartli tasvirlash 6.44-rasmda berilgan. 
Evolventali va uchburchakli tishli val va teshiklarda tishning bo‘luvchi 
(boshlang‘ich) aylanasi va yasovchilari shtrix punktir chiziqda ko‘rsatiladi
138

---

Ч \\Ч ч ч \\\'
(6.44-rasm, 
b).
Vallarda tishlarning ichki (chuqurlik) aylana diametrlari, 
teshiklarda tishlarning chuqurlik aylana diametrlari ingichka tutash 
chiziqlarda tasvirlanadi. Tishlarning profilini ko ‘rsatish maqsadida 
mahalliy qirqimdan foydalaniladi.
6.44-rasm
Tishli birikmalaming yig‘ish chizmalarida val qirqilmaydigan qilib 
tasvirlanadi (6.45'rasm). Torets ko‘rinishida tishlarning profilini aniqlashda 
mahalliy qirqim tatbiq qilinadi.
6.45-rasm
139

---

7. Ajralmas birikmalar va ularga oid grafik vazifalar
U m um iy m a ’lum otlar. M ashinasozlik chizm achiligi bevosita 
texnika, ishlab chiqarish, turmush va loyihalash ishlari bilan chambarchas 
bog‘liq. Mashina mexanizmlari, turli moslamalar tarkibida uchraydigan 
har xil birikmalami sozlash, ta’mirlash, yangisiga almashtirishga to‘g‘ri 
keladi. Agar birikma tarkibidagi detal va buyumlaming bir-biridan tez-tez 
ajratish shart bo‘lmaganda, mustahkamlik darajasi yuqori bo‘lishi talab 
etilganda ajralmas birikmalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. 
Agar birikma tarkibidagi detallarni bir-biridan ajratish jarayonida
ularning sifati buzilsa, ular yaroqsiz holatga kelib qolsa, detallar hamda
birikmadan yana qayta foydalanish mumkin bo 'Imay qolinsa, и holda
bunday birikmalarga ajralmas birikma deyiladi.
Ajralmas birikmalami hosil qilishda asosiy o ‘rinni detallaming 
bir-biriga biriktirishda ishlatiladigan biriktirish vositalari egallaydi. 
Biriktirish vositalariga parchin mix, payvandlashda ishlatiladigan modda 
va qurilmalar, yelim (kley), changak (skoba), presslash uskunalari, tikish 
uskunalari kiradi. Shuningdek, ajralmas birikmalarning turlari ham 
biriktirish vositalari nomi bilan ataladi. Ular quyidagilar:
Ajralmas birikmalar o‘zining mustahkamligi, chidamliligi bilan ajralib 
turadi. Biroq detallarni ajratish natijasida undan qayta foydalanish 
imkoniyati yo‘qoladi yoki qaytadan birikma holatiga keltirish uchun 
qo‘shimcha mehnat, sarf-xarajat qilishga to‘g‘ri keladi.
Ajralmas birikmalarning asosiy turlarini quyida keltirib o‘tamiz.
1. 
Payvand chokli birikmalami
hosil qilish uchun ikki va undan ortiq 
metalldan tayyorlangan detalni birikish joylari standartga muvofiq turli 
shaklda qirqiladi. Ushbu birikish joylari erish darajasigacha qizdiriladi
va payvandlash joyiga elektrod yoki 
metall xivich kiritiladi. Elektrod yoki 
metall xivich suyuqlanib ikki detal 
orasidagi bo‘sh joyni to‘ldiradi va u 
sovuganidan keyin payvand chokli 
birikma hosil bo‘ladi.
7.1-rasm
D etallarni payvandlash y o ‘li 
bilan biriktirishdan ko‘pincha turli 
xildagi y ig ‘ma birikm alam i hosil 
qilishda foydalaniladi (7.1-rasm).
140

---

2. 
Parchin m ixli birikmalarda
turli 
shakldagi kallakdan iborat bo‘lgan metall 
sterjen birikuvchi detallardagi ochiq 
teshikka o ‘rnatiladi va u shu holatida 
maxsus press yordamida parchinlanadi.
3. Yelimli b irikm ada
b irikuvchi 
yog‘och, plasstmassa yoki metall materialli 
detallar yuzasiga yopishqoqlik va tez 
qotadigan (quriydigan) xususiyatga ega 
bo‘lgan modda (yelim, kley) yupqa qilib 
suriladi va birikma hosil qilinadi.
Yelimlab biriktirishning afzalliktomoni 
shundaki yelimlanayotgan detallar turli xil 
qorishmali materiallardan tayyorlangan 
b o ‘lishi mumkin. M asalan, plastmassa, 
yog‘och yoki metallar.
Y elim li b irik m alar quvvatni bir 
me’yorda taqsimlashni ta’minlaydi. Undan 
9) 
d)