A n V a r c h o r iy e V

1 
Ahmad Yugnakiy.
Hibatul haqoyiq. («Haqiqatlar sovg‘asi»). Qadimiy hikmatlar.
Toshkent, 1987, 422-bet.
2 Burhoniddin Marg‘inoniy 1123-yilda Marg‘ilonda tavallud topgan. Boshlang‘ich
ma’lumotni o‘z ona shahrida olgan. Rishton, Marg‘ilon, Buxoro va Samarqand
shaharlarida oliy diniy ta’lim olgan. Qur’oni Karimni yoddan bilgan. Fiqh,
hadis ilmlarini har tomonlama o ‘rgangan. Musulmon qonunshunosligining yirik
nazariyotchisi darajasiga ko‘tarilgan. Musulmon qonurohunosligiga oid bir necha
asarlar yaratgan. Uning butun islom olamiga mashhur bo‘lgan «Hidoya» asari
1178-yili Samarqandda yozilgan. Ushbu asar fors, ingliz, rus tillariga taijima
qilingan. Asar 1994-yilda o ‘zbek tiliga qayta nashr etildi. Buyuk fiqhshunos olim
1197-yilda vafot etgan.

---

maslik, haromdan hazar qilish, insof va diyonat, m ehr-oqibat 
kabi insoniy fazilatlarga ega bo ‘lishga da’vat etdi.
Burhoniddin M arg'inoniy inson har qadamda ro‘baro‘ kela- 
digan dolzarb hayotiy muammolar, jumladan, oilaviy va ijti­
moiy munosabatlar, mulkchilik, savdo-sotiq, jinoyat va jazo, 
burch va mas’uliyatga taalluqli muammolami islom axloqi va 
huquqi mezonlari nuqtayi nazaridan hal etib berdi. 0 ‘zining 
«Nikoh kitobi»da yoshlar tarbiyasida milliy urf-odatlaming ahami­
yati haqida to ‘xtalib, qadimgi milliy an ’analarimizdan biri bo'lgan 
nikoh bo‘lg‘usi kelinning moddiy manfaatlarining kafolatlani- 
shiga e’tiborni qaratish zarur, degan g‘oyani ilgari surdi. Bun­
day oddiy kafolat bo'lishi uchun kuyov kelinga m ahr tayin- 
lashi lozim. Boshqacha aytganda, kuyov kelinning o ‘z ko‘chmas 
mulkiga ega bo'lishi uchun zarur bo‘lgan barcha shart-sharoit- 
lami yaratishi lozim. Ushbu mulkka kelindan boshqa hech kim 
egalik qilolmaydi. O'z navbatida xuddi o ‘sha mulk oilaviy hayotga 
endigina qadam qo‘yayotgan yosh ayolning iqtisodiy manfaat­
larini himoya qilishga qaratilgan edi.
Burhoniddin Marg‘inoniyning fikriga ko‘ra, jamiyatning negizi 
ham, inson ruhiy-m a’naviy olamining beshigi ham oiladir. Shu­
ning uchun ham o ‘rta asrning m ashhur fiqhshunos olimi oilani 
har tomonlama mustahkamlashga zamonasining hukmdorlarini, 
butun ilm ahlining e’tiborini qaratadi. Oilani mustahkamlashga 
qaratilgan bir qator qoidalar ishlab chiqadi va uni shariat 
qonunlari orqali rasm iylashtiradi. C hunonchi, B urhoniddin 
Marg‘inoniy tom onidan ishlab chiqilgan kelinga m ahr tayinla- 
nishi haqidagi shariat qonuni bir tom ondan yosh kelinning o ‘z 
mulkiga ega bo‘lishi uchun, uning insoniy qadr-qimmatini o‘miga 
qo‘yish uchun huquqiy asos yaratishga qaratilgan bo ‘lsa, ik­
kinchi tom ondan ushbu jarayon oldi-sotdiga aylanib ketmasligi 
uchun mahrning miqdori ham belgilab berildi. C hunonchi, 
mahrning eng kam miqdori o ‘n dirham qilib belgilandi.
Burhoniddin Marg‘inoniyning e ’tirof etishicha, oila qurayot- 
gan kuyov va uning ota-onalari ham bir talay majburiyatlarni 
o ‘z zimmalariga olishlari zarur. Chunonchi, kelin tushgan xo- 
nadonda uning normal yashashi uchun shart-sharoit yaratilishi, 
xususan, baholi-qudrat jihozlangan uy yoki alohida xona bo‘lishi

---

darkor. Ko'rinib turibdiki, marg'ilonlik fiqhshunos alloma o ‘rta 
asr sharoitidayoq inson turmush tarzi, xulq-atvori, xatti-hara­
katida qonun talablariga rioya qilishga d a ’vat etdi. Inson sha’ni, 
qadr-qimmatini qonun yordamida himoya qilishga urindi. Inson­
ning buyuk qadriyat ekanligini isbotlashga harakat qildi. 0 ‘zining 
butun ongli umrini ana shunday oliy qadriyatga safarbar qildi.
Burhoniddin Marg‘inoniy inson m a’naviyatiga doimiy ozuqa 
berib turadigan qudrat — ilm va m a’rifatdir, deb tushuntirdi. 
S huning u ch u n ham jam iy at m a ’naviy kam oloti u c h u n
mas’uliyatni ilm ahliga yukladi. 0 ‘zining ilmiy-intellektual salo- 
hiyatini xayrli, xususan, odam lar orasida do‘st-u birodarlikni 
targ‘ibot qilish, m a’rifat tarqatish ishlariga baxshida etgan olim- 
u fozillami ulug‘ladi. Kishilarga m a’rifat tarqatish ishlariga sarf- 
lanmagan bilim yoki ilm ahlining ishini buzg‘unchilik deb 
baholadi. Shuning uchun ham marg‘ilonlik fiqhshunos alloma 
nafaqat olim-u fuzalolar, balki oddiy fuqarolar orasida ham 
cheksiz hurmat-izzatga sazovor bo‘ldi. Odamlar Marg‘inoniyni 
«Hidoya yo‘lining sarboni» deb atay boshladilar. Musulmon 
olamida esa u «Burhoniddin val milla», ya’ni «din va millatning 
hujjati» degan yuksak e’tirofga sazovor bo‘ldi‘.
0
‘rta asr musulmon falsafasi, xususan, inson haqidagi fikr- 
mulohazalar xazinasini yangi dalillar bilan to ‘ldirishda Sharq 
adabiyotining mashhur namoyandasi Farididdin Attorning2 ham 
xizmatlari salmoqli bo‘ldi.
Farididdin Attor o ‘zining asarlarida (xususan, «Javharuz zot» 
asarida) olamning bir butun yagona vujud ekanligini isbotlashga 
harakat qildi. Uning ta’kidlashicha, o‘sha bir butun olam borlig‘i