A n V a r c h o r iy e V

Risolat at-tayr. Solomon va Absol. Toshkent, 1980,
71- bet.
2 Abu Rayhon Beruniy, 973-yilda Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida
tug‘ildi. Yoshligida Abu Nasr Mansur ibn Iroqdan saboq oldi. Astronomiya,
fizika, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, tarix kabi fanlarni har
tomonlama o ‘rgandi. 990-yildan e’tiboran Kot shahrida astronomik kuzatishlar
olib bora boshladi. Xorazm zodagonlarini taxt uchun boshlangan kurashi tufayli
22 yoshida o ‘z vatanidan chiqib ketdi. 998-yil Juijonga keldi. Xorazm hukmdori
Abu Abbos Ma’mun taklifiga ko‘ra Urganchga qaytdi. Ilmiy markazda ishlay boshladi.
Mahmud G ‘aznaviy Xorazmni bosib olgach, 1017—1048-yillarda G ‘aznada yasha-
di. 1048-yil 11-dekabrda vafot etdi. Ilm-fanning turli sohalariga oid 160 asami
o ‘zidan meros qilib qoldirdi.
3 Abu Rayhon Beruniyning inson to‘g‘risidagi qarashlari «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Minerologiya», «Umrni aniqlashda hindlar
tutgan yo‘lning hikoyasi haqida», «Munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushun-
chalar» kabi asarlarida bayon etilgan.
4 
Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмад ал-Беруни.
Собрание сведений для
познания драгоценностей. М., 1963, 224-bet.

---

Abu Rayhon Beruniy o'zining «Hindiston» asarida o 'rta asr 
sharoitidayoq, insonning jismoniy va m a’naviy kamoloti, tur­
mush tarzi bilan u yashayotgan geografik muhit orasida dialek- 
tik aloqadorlik mavjudligi to'g'risidagi g'oyani ilgari surdi1. H at­
to, odamlarning turli tillarda so'zlashuvining yuzaga kelishi ham 
geografik shart-sharoitlarga bog'liq ekanligini isbotlashga urindi, 
Tillaming turlicha bo'lishiga sabab, odamlarning turli guruhlarga 
ajralib ketishi, bir-birlaridan uzoq-uzoqlarda yashashidir, deb 
tushuntirdi.
Abu Rayhon Beruniyning fikriga ko'ra, odamlar o'zlarining 
kundalik ehtiyojlarini qondirish maqsadida (tashqi dushmanlardan 
himoya qilish, dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilikka 
oid turli yumushlarni birgalashib bajarish zaruriyati) turli ja ­
moalarga birlashadilar. Aniqroq qilib aytganda, inson o'zaro 
uyushishga, birlashishga, qandaydir bir jamiyat bo'lib yashash- 
ga doimo ehtiyoj sezadi. Kishilar madaniylasha borgan sari va 
mulkchilikning yuzaga kelishi bilan bunday ehtiyoj yanada rivo­
jlanib boradi2. Lekin «ehtiyojlar turli-tuman, son-sanoqsizdir. 
Faqat ularni bir qancha kishilar birgalikda ta ’minlay olishlari 
mumkin»3. Xuddi shuning uchun ham Beruniy jamiyatning 
insonparvarligi odamlarning kundalik ehtiyojlarini qondirish bi­
lan belgilanadi, degan fikrni bayon qiladi. Uning yozishicha, 
odamlarning kundalik ehtiyojlari moddiy va m a’naviy ehtiyojlarga 
bo'linadi. Kishilaming moddiy ehtiyojlarining qondirilishi jam i­
yat hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega va odamlarning yanada 
mustahkamroq birlashishlariga sabab bo'ladi.
Abu Rayhon Beruniy fuqarolaming moddiy va m a’naviy ehti­
yojlarini qondirmoq uchun, eng aw alo, ularni zulm va istib- 
doddan qutqarmoq, jam iyatda tinchlik, osoyishtalik, insof va 
diyonatni o'm atm oq darkor, deb tushuntiradi. Fuqarolam ing 
farovonligini ta ’minlovchi ijtimoiy adolat normalari va prinsi p- 
lariga asoslangan insonparvar jamiyatni faqat adolatli podsho