A n V a r c h o r iy e V

Nizomulmulk.
Siyosatnoma yoki siyar ul-mulk. Toshkent, 1997, 36-bet.
0 ‘sha asar, 47-bet.
Unsurulmaoliy Kaykovus 1021-yilda Tabariston qishloqlaridan birida tavallud
topgan. Yoshligidan e ’tiboran zamonasining axloq, huquqqa oid bilimlarini qunt
bilan o‘rgangan. Shuning uchun ham 20—21 yoshlarida G‘azna shahar hokimi Ma’sud
G‘aznaviy saroyiga ishga taklif etilgan. Sakkiz yildan so‘ng saroyni tark etib, ona
shahriga qaytgan va ilmiy-ma’rifiy ishlar bilan shug‘ullangan. Makkai mukarramada
haj safarida bo‘lgan. Aniq bo‘lmagan ma’lumotlarga ko‘ra 1099-yilda vafot etgan.
0 ‘zidan «Nasihatnoma» («Qobusnoma») asarini meros qilib qoldirgan.
4 
Unsurulmaoliy Kaykovus qalamiga mansub ushbu asar 1082-yilda yozib
tugatilgan. Kitob butun jahonga «Qobusnoma» nomi bilan shuhrat qozongan
bo‘lsada, muallifning o ‘zi uni «Nasihatnoma» deb atashni ma’qul ko‘rgan.
«Qobusnoma» fors tilida yozilgan bo‘lib, u turk, uyg‘ur, tatar, rus, fransuz,
nemis tillariga tarjima qilingan. Qirq to‘rt bobdan iborat ushbu asarni XIX asrga
kelib, xorazmlik Muhammad Rizo Erniyozbek o ‘g‘li Ogahiy o‘zbek tiliga tarjima
qilgan.

---

gan azob-uqubatlarga, mashaqqatlarga bardosh beradi. Topgan- 
tutganini undan ayamaydi. 0 ‘zi to ‘yib yeb-ichmasa ham, yupun 
yursa ham uni to ‘yg‘azadi, kiyintiradi, boshqalardan kam qil- 
maslikka harakat qiladi. Hatto uning uchun o ‘limga ham tayyor 
turadi1. Xuddi shuning uchun ham, pandnomada yozilishicha, 
har bir musulmon farzandi o ‘z ota-onasining izzat-hurmatini 
joyiga qo'yishi darkor. «Ota-onaga izzat va hurmatini ko‘proq 
qilsang, sening haqingdagi ularning duosi mustajob bo'ladi»2.
«Qobusnoma»da ta ’kidlanishicha, insonning m a’naviy qiyo- 
fasidagi insoniy xususiyatlardan biri halollikdir. Halollik inson­
ning mol-dunyo to'plash, boylik orttirish, mulkka ega bo'lish 
jarayonida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo'ladi. Halol kishi mol- 
dunyo to'playm an, deb aqli-xushidan benasib bo'lib qolmasligi 
qayta-qayta takrorlanadi. H ar qanday boylikdan aql ustun 
qo'yiladi. «Molsizlikdan qashshoq bo'lsang ham, aqldan boy 
bo'lishga harakat qil, chunki mol bilan boy bo'lgandan aql 
bilan boy bo'lgan yaxshiroqdir, aql bilan mol to'plasa bo'ladi, 
am m o 
m ol 
b ilan aql 
to 'p la b b o 'lm a y d i. Jo h il te zd a
kambag'allashadi, ammo bilgilkim, aql bir qimmatbaho nar- 
saki, uni o'g 'ri olib keta olmas, o'tda yonmas, suvda oqmas.
Agar aqling bo'lsa, hunar o'rgan, chunki hunarsiz aql, 
libossiz tan yoki afti yo'q odamdir, debdurlarkim, bilim — aql 
siymosidir»3. Ko'rinib turibdiki, har bir aql sohibi, Kayko- 
vusning fikriga ko'ra m a’lum bir hunarga ega bo'lm og'i zarur. 
«Hunarsiz aql — boshsiz tan, suratsiz badan»dir. H unar hamma 
zamonlarda ham inson umrini sermazmun qiluvchi buyuk be- 
zakdir. Butun tirikchiligining manbaidir.
Kaykovusning fikriga muvofiq, inson o'z hunaridan zavq- 
shavq olishi, uni san’at darajasiga ko'tarm og'i darkor. Unutmas- 
lik zarurki hunarlarning ichida a ’losi — so'z hunaridir2. Chunki 
so'z tufayli odam inson darajasiga ko'tariladi.
«Qobusnoma»da olg'a surilgan eng muhim g'oyalardan biri 
yaxshilik yordamida kishilarni tarbiyalash g'oyasidir. Ayniqsa, jam i­
yatni, davlatni boshqarib turgan amaldorlar, fuqarolarga doimo