A n V a r c h o r iy e V

2
) o'rta darajadagi ilm — 
matematika; 3) oliy darajadagi ilm — metafizikaga bo'linadi. 
Falsafaning amaliy qismi ham uchga: 
1
) shaxs haqidagi ilm; 
2) insonning o'zaro munosabatlari haqidagi ilm; 3) davlatni, 
mamlakatni boshqarish haqidagi ilmlarga bo'linadi.
Ibn Sinoning dalillashicha, insonning eng muhim xislatlari- 
dan biri o'zi yashayotgan atrof-m uhitda sodir bo'layotgan ho-
Abu Ali ibn Sino.
Salomon va Absol. Lirika, falsafiy qissalar, she’r san’ati.
Toshkent, 1980, 60-bet.

---

disa va voqealaming mohiyatini bilib olishga qodirligidir. Inson 
olamni o'zining ichki va tashqi sezgilari yordamida bilib oladi. 
M ashhur «Tib qonunlari» asarida ta ’kidlanishicha, tashqi sezgi 
(ko'rish, eshitish, ta ’m bilish, hid va teri) insonni tashqi olam 
bilan bog'laydi. Ichki sezgilar (taxmin etish, ifodalash, eslab 
qolish, xotira) tasaw ur etish imkoniyatini yaratuvchi sezgi - 
lardir. Ichki sezgilar tashqi sezgilar asosida shakllanadi. Ichki 
sezgilar tashqi sezgilar orqali olingan ma’lumotlarni qabul qilib 
olish, umumlashtirish, uni xotirada saqlab, qayta tiklab, tasav- 
vur etish uchun xizmat qiladi1.
Ichki va tashqi sezgilar yordamida bilib bo'lmaydigan olam 
sirlarini inson dunyoviy aqldan madad olib turgan tafakkur 
orqali bilib oladi. Dunyoviy aql inson tafakkuri quw atini, 
xususan, muhokama qilish, mulohaza yuritish salohiyatini oshi­
radi. Tafakkur quw atining orta borishi bilan inson sezgilar 
yordamida bilib olinmagan olam sirlarini bilib olishga qodir 
bo'ladi. Alqissa, Ibn Sinoning isbotlashicha, inson joni dunyo­
viy aql va dunyoviy ruh bilan qo'shilganda olamni bilish bo- 
rasida muvaffaqiyatga erishiladi.
Inson hech qachon tanho, yakka o'zi yashay olmaydi. U 
kundalik ehtiyojlarini qondirish, turli orzu-umidlarini ro'yobga 
chiqarish uchun jam oa bo'lib yashashga intiladi. Ibn Sinoning 
fikricha, turli jamoalarga birlashgan kishilar faoliyatini oqilona 
boshqarib turish, jamoaning barcha a ’zolarini foydali mehnatga 
safarbar qiluvchi maxsus qonunlar, y o 'l-y o 'riq lar, qoidalar 
bo'lishi zarur. Har qanday jamiyat, har qanday davlat odam ­
lar faoliyatini adolatli qonun-qoidalarga asoslanib idora etm og'i 
darkor.
Ibn Sinoning tushuntirishicha, turli jamoalarga birlashgan 
odamlar faoliyatini yagona maqsad atrofida birlashtiruvchi muhim 
omillardan yana biri axloqdir. Inson qanchalik bilimdon, qan­
chalik tadbirkor bo'lmasin umuminsoniy axloq qoidalariga tayan- 
masa u adabsiz bo'ladi, yomonlikka yo'l qo'yadi. Ibn Sino 
o'zining «Qush tili» asarida insondagi adabsizlik, axloqsizlik 
alomatlari: ikkiyuzlamachilik, yolg'onchilik, xoinlik kabi xislat-