A n V a r c h o r iy e V

Mahmudov M.
Komil inson ajdodlar orzusi. Toshkent, 2001, 175— 
180-betlar.

---

zarur, deb hisoblaydi va 
0
‘zining «Bahoriston» asarida Sharq- 
ning bir donishmandini o‘g‘Iiga qilgan pand-u nasihatini misol 
qilib keltiradi. «...Erta tongda og‘zingga biror luqma ovqat tiqmay 
eshikdan chiqma, chunki to‘qlik xushmuomalalik va chuqur 
mulohaza moyasi, ochlik esa yengiltaklik va aqlsizlik doyasidir».1
Abdurahmon Jomiy ham Sharqning boshqa mutafakkirlaridek, 
o‘zi yashayotgan jamiyatda adolat o‘matishni orzu qiladi. Buning 
uchun adolatning dushmani bo'lgan jaholatning vujudga kelish 
sabablari, uni bartaraf etish yo‘llarini qidiradi. U jaholat va adolatni 
inson qismatining biri-biriga zid ikki tomonidir, deb tushunadi. 
0 ‘zining «Bahoriston» asarida qayta-qayta ta’kidlaganidek, hamma 
zamonlarda ham o'sha ikki tomon orasida kurash davom etib 
kelgan. Barcha zamonlarda ham, hatto Xudoni ham aldamoqchi 
bo‘lgan rahbarlar — «yolg‘onchi farishtalar» bo'lganligi sir emas. 
Podshohlar o'z mamlakatlarida adolatni o‘matmoqlari uchun, 
eng awalo, fuqarolami o‘sha «yolg‘onchi farishta»lar zug‘umidan, 
ulaming noinsofliklaridan himoya qilishlari zarur. Buning uchun 
davlatpanoh o‘ta sinchkov, o'ta odil bo‘lmog‘i darkor. Lekin 
mamlakatda adolat 
0
‘matishda, bitta podshohning sa’y-harakati 
kamlik qiladi. Adolatni o'matish, nafaqat podshohdan, balki uning 
mulozimlaridan (vazir-u vuzarolar), yaqin kishilaridan alohida 
mas’uliyat talab etadi. Agar podshoh atrofidagi mulozimlar dono 
kishilar bo'lsa, mamlakatda ma’rifat, ilm quloch yozadi. Bundan 
fuqarolar manfaat ko'radi, xazina javohirotga to'ladi, deydi Jomiy.
Abdurahmon Jomiy zulm tugatilgan, ezuvchi. va eziluvchi 
ham bo'lmagan, barcha teng huquqqa ega bo‘lgan fozil jami­
yatni qurishni orzu qiladi. Fozil jamiyatning bunyodkorini adolat­
li, xalqparvar Shoh siymosida ko'radi. Bunday davlat boshlig‘ining 
ijtimoiy qiyofasini o‘zining «Xiradnomai Iskandar» («Iskandar 
aqlnomasi») asarida Iskandar obrazida gavdalantiradi. El-ulus 
dardi bilan yashovchi, uning dardiga quloq soluvchi, nohaq 
qon to‘kishning oldini oluvchi hukmdor haqida orzu qiladi.
Adolatli shohning eng olijanob fazilati odillik deb o'ylaydi. 
Odillikni nurga qiyos qiladi. Zo'rlikni esa zulmatga o'xshatadi. 
Davlat tepasida turgan kishi adolatli bo'lishi bilan birga ma’rifatli 
bo'lmog'i zarur. Ammo nodon kishi ham adolatli bo'lishi 
mumkin.

---

Nodonlik adolatli boshliqni noto'g'ri yo'lga boshlashi mumkin. 
Har qanday nodonliklardan boshliqni ma’rifat saqlab qoladi. Faqat 
ma’rifatli shoh adolatli hukm chiqarishi mumkin. Jomiyning 
ta’kidlashicha, davlat qonunga asoslanib boshqarilishi lozim. Qonun 
ustuvor bo‘lgan jamiyatda fuqarolar farovon yashaydi. Odamlar 
o'zlarining kundalik amaliy faoliyatida qonunga rioya qilishlarini 
adolatning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri, deb hisoblaydi.
Jomiyning fikriga ko'ra, shariat talablariga javob beradigan 
har qanday harakat ham adolatli bo'lavermaydi. Qabul qilingan 
qarorlar xalq tomonidan ma’qullansa, qo'llab-quwatlansa, bun­
day tadbirlami adolatli desa bo'ladi. Kishilarga ziyon yetkazuvchi 
tadbirlar hech qachon adolatli bo'lishi mumkin emas. El, xalq 
ko'nglini olgan hukmdorgina hurmat-izzatga sazovor bo'ladi. 
Rahmdillik va adolat bilan ish tutadigan Shoh, uning fikriga 
ko'ra, duolarga muhtoj emas.1 Abdurahmon Jomiy johillik bilan 
musulmon bo'lib, xalqni azob-uqubatga tutgandan ko'ra, kofir 
bo'lib yaxshi va adolatli ish tutgan ma’qul, deydi.
Naqshbandiya ta’limotida insonning axloqiy qiyofasi haqidagi 
teran fikrlami xurosonlik mutafakkir Husayn Voiz Koshifiy2 asar­
larida ham ko'rish mumkin. Koshifiyning fikriga ko'ra, kishilar 
orasidagi ijtimoiy munosabatlar tizimining mag'zini axloqiy mu­
nosabatlar tashkil etadi. U axloqiy munosabatlami kishilaming 
kundalik turmush tarzi, amaliy faoliyatidan qidiradi. Uning inson 
axloqiy qiyofasi haqidagi qarashlari «Axloqi Muhsiniy», «Anvari 
Suhayliy», «Risolayi Xotamiya» va «Futuwatnomai Sultoniy», 
«Tavsiri Husayniy», Koshifiy insonni olamdagi mavjudotlaming eng buyugi, sar- 
vari, deb biladi. Shuning uchun ham inson — eng oliy qadri- 
yatdir, degan fikrni har tomonlama asoslab beradi. Xuddi shu
1