A n V a r c h o r iy e V

2 Alisher Navoiy.
Xamsa. Toshkent, 1960, 82-bet.
0 ‘sha asar, 137-bet.

---

marhamatidir. Adolatli podshoh mamlakat uchun tinchlik va 
farovonlik sababchisidir... Kambag'al va bechora odamlar uning 
yaxshi, muloyim muomalasidan rohatda, zolim amaldor va 
mirshablar uning siyosati tig'idan qo'rquvda... Zabtidan amal­
dorlar qalami siniq va zolimlar bayrog'i yig‘iq. G‘amxo‘rIigi va 
faoliyatidan masjidlar jamoat bilan to'la va madrasalar ilm ustida 
bahslashuvchilar bilan g‘alag‘ula... Shoirlar uning go'zal sifatini 
madh etib qasidalar yozadi. Olimlar uning yaxshi nomini 
ta’riflab risolalar bitadi. Bastakorlar unga atab kuylar yaratadi; 
xonanda-sozandalar uni dil — jigardan kuylaydi.
Adolatparvar shoh xalqni rozi qilsa, Haq taollo shohdan 
rozi bo'ladi, kishilaming arz-u dodini tinglaganda, bu ish 
yuzasidan xalq oldida so'roq berishini o'ylab, iztirob chekadi1. 
Shoir yozganidek:
Ulus podshohi-yu darvishvash,
Anga shohlikdin faqr xash...
Xaloyiqqa bu shohdin о ‘Isin nishot,
Dame bo'lmasun xoli indin bisot2.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko'rinib turibdiki, badaxloq- 
lik, ayyorlik — muttahamlikka olib keladi. Ayyor muttahamlar 
jamiyat qonunlariga, qoidalariga rioya qilmaydilar, ularni chet- 
lab o'tadilar. Ayni paytda, axloqsizlik hukm surgan jamiyatda 
intizomli, insof-diyonatli, qonunparvar odamlar omadsizlikka 
duch keladilar. Navoiyning tushuntirishicha, jamiyatda bunday 
illatlaming ko'payib ketishiga jamiyatni boshqaruvchi amaldorlar 
ham aybdor. «Mahbub ul-qulub» asarida yozganidek, «Agar shoh 
adolatparvar bo'lsa, aholisida ham adolat asarlari bo'ladi. Agar 
shohning odati xalqqa zulm qilishlik bo'lsa, eli ham zulm fikri 
bilan yashaydi. Agar shoh kofirtabiat bo'lsa, qaramog'idagilarda 
ham shunday kofirlik fe’li bo'ladi»3.
Alisher Navoiy «Hayrat ul-abror» asarida insondagi yaxshilik, 
ezgulikning shakllanganligining eng muhim ko'rsatkichlaridan biri 
vafo deb hisoblaydi. Uning fikricha, vafo lafzi halollikda, o'z 
va’dasining ustidan chiqishda, yaxshi ko'rgan kishisiga sadoqat, 
fidoyilikda namoyon bo'ladi. Vafo inson ma’naviy saviyasining 
qamrov doirasini kengaytiradi, uning mazmunini boyitadi.
1