A n V a r c h o r iy e V

Alisher Navoyi.
Muhbub ul-qulub. Toshkent, 1983, 78-bet.

---

pishadi. U kishi qalbini shubhalardan tozalaydi, ko'ngliga ham, 
ko‘ziga ham ravshanlik yetkazadi. Qattiq non yeb turgan qanoatli 
darvish, yuz turli noz-ne’matlar bilan ovqatlanadigan ta’magir 
shohdan ming marta ustundir.
Alisher Navoiyning fikriga muvofiq, fuqarolar odob-u axlo- 
qini shakllantirishda yurt kezar savdogarlaming xizmatlari katta 
bo‘lmog‘i 
lozim. 
Ular 
nafaqat 
tijorat 
ishlari 
bilan 
shug'ullanishlari, balki dunyo donishmandlarini ham izlab topish- 
lari, ulaming oqilona suhbatlaridan bahramand bo‘lishlari, eng 
yaxshi insoniy fazilatlarini, xislatlarini, urf-odatlarini ham o‘z 
yurtlariga olib kelmoqlari darkor. Shoir turmushning turli qiy- 
inchiliklariga mardona bardosh berib, o'z umrini uzoq va omonsiz 
xavf-xatar, iztirob, ranj, uqubatlarga tashlab, halol rizq topgan 
savdogarni olqishlaydi. Lekin musofirlik, safar iztiroblari va 
tashvishlarini tortmasdan, muayyan manzilda turg'un va osoy- 
ishta yashab, tayyor molni arzon olib, qimmat sotuvchilami 
Navoiy tijorat ahli deb atashdan saqlanadi.
Shunday qilib, Alisher Navoiy asarlarida insonning ruhiy- 
ma’naviy kamolotga yetish jarayoni har tomonlama tahlil etildi. 
Bunday murakkab jarayon tahlilida sharqona fikrlash madaniya­
tida keng tarqalgan zohiriylik va botiniylikning o'zaro aloqador- 
ligidan ustalik bilan foydalandi. Shuning uchun Navoiy asarlari 
zohiriy va botiniy mazmunga egaligi bilan ajralib turadi. Chu­
nonchi, «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» idostonlari 
o'zining ichki botiniy mazmuniga ko'ra, insonning barkamollik 
darajasiga ko'tarilishining badiiy ifodasidir. Farhod va Majnun — 
Olloh husniga oshiq bo'lgan darvish suratidir, insonning ha­
qiqatga erishish jarayonining badiiy shakldagi ifodasidir.
Alisher Navoiy asarlarida foydalanilgan turli rivoyatlar, naqllar
— zohiriy bir libos edi. Aslida insonning ruhiy-ma’naviy kamolotga 
yetish jarayonini kuylash — shoirning asosiy maqsadi edi. Navoiy 
tarannum etgan ishq-muhabbat tasawufiy mazmunga ega bo'lib, 
insonning ongi va faoliyatida bo'ladigan sifatiy o'zgarishlarni 
Olloh nuri chig'irig'ida ko'rish, ushbu jarayonni qalb ko'zi 
bilan mushohada qilishning ifodasidir. Farhod, Shirin, Layli, 
Majnunlar murakkab yo'lni bosib o'tib, haqiqatga yetib kelgan 
orif kishilar timsolidir.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko'rinib turibdiki, musul-

---

шоп ijodkorlari asarlarining o'ziga xos eng muhim xususiyati — 
uning ko‘p ma’noliligidir. Aniqroq qilib aytganimizda, Sharq 
tafakkurida ko'p ma’nolilik — matnning zohiriy va botiniy ma’noga 
ega ekanligidir. Sharq mutafakkirlari ko'p ma’nolilik yordamida 
o'zlarining olam va odam to'g'risidagi, ayniqsa, barkamol inson 
to'g'risidagi qarashlarini johil, nodon kimsalar, hokim-u amal- 
dorlardan pinhon saqlaganlar. O'z fikr-mulohazalarini turli hay­
vonlar va qushlar tilida rivoyatlar, naqllar yordamida bayon 
etganlar. Tashqi tomondan (zohiran) sayoz, yuzaki bo'lib 
ko'ringan bunday asarlar, ichki tomondan (botinan) katta 
mazmun va ma’noga ega bo'ladi.
Naqshbandiya ta’limotida nafaqat sharqona musulmon axloqi- 
ga xos, balki umuminsoniy axloq talablari asosida faoliyat 
ko'rsatayotgan barkamol insonning tashqi va ichki qiyofasining 
go'zalligini turli bo'yoqlar yordamida tasvirlashga alohida e’tibor 
berildi: Ma’lumki, insonning o'ziga xos eng muhim xususiyat­
laridan biri — u hamisha go'zallik tomon talpinib yashaydi. 
Go'zallikdan lazzat olishga shoshiladi. Shuning uchun ham in­
son bisotidagi go'zallik tomon intilish his-tuyg'usini ta’riflash 
o'rta asr musulmon falsafasining, adabiyotining asosiy mavzu- 
laridan biri edi. Shoirlar, yozuvchilar bunday his-tuyg'uni 
ta’riflashda o'zlarining jozibali so'zlari bilan fidoyilik ko'rsatgan 
bo'lsalar, musawirlar bunday his-tuyg'uni tavsiflashda turli 
ranglardan foydalandilar.
Musulmon falsafasida mo'yqalam sehri bilan go'zallik, na- 
fosat olamida mo'jiza yaratganlardan biri Kamoliddin Behzoddir1. 
Sharqning mashhur musawiri ijodining bosh mavzusi — inson­
ning quvonchlari va tashvishlarini, uning ijtimoiy qiyofasini 
tasvirlashga qaratilgan. Ayniqsa, portret janrida yaratilgan asarlari 
hajm jihatidan Yevropa musawirlarinikidan kichikroq va uslub
Kamoliddin Behzod 1445-yilda Hirotda hunarmand oilasida tavallud topdi. 
Ota-onasidan juda erta ajraldi. Uni bolaligidayoq Hirotning mashhur musawiri 
Amir Ruhillo (Mirak Naqqosh) o‘z tarbiyasiga oldi. Hirotdagi Nigoriston san’at 
dargohida naqqoshlik va miniatyura sirlarini o‘rgandi. Tez orada zamonasining 
mashhur musawiri bo‘ lib tanildi. 1487-yilda Sulton Husayn Boyqaro saroyidagi 
kutubxonaga boshchilik qildi. 1507-yildan e’tiboran Hirotda Shayboniyxon saroyida 
ishladi. 1522-yilda shoh Ismoil Safaviyning Tabrizdagi kutubxonasiga boshliq bo4di. 
1537-yilda Hirotda olamdan o‘tdi. 0 ‘zidan o‘ttizdan ortiq asami meros qilib 
qoldirdi.

---

jihatidan sharqona miniatyura san’atiga tegishli bo‘lsada, maz­
mun jihatidan har qanday asar bilan raqobatlasha olar edi.
Portret janri nihoyatda murakkab bo‘lib, musawirdan inson 
tanasining anatomik qonuniyatlarini har tomonlama bilishni talab 
etadi. Bu borada Behzodning mahorati zamonasining an’analaridan 
ancha ilgarilab ketganiga guvoh bo'lamiz. Shuning uchun ham, 
u yaratgan portretlar o‘z zamonasi kishilari haqida, ulami 
ijtimoiy qiyofasi xususida bizga ishonchli ma’lumotlar beradi. 
Chunonchi, «Alisher Navoiy», «Sulton Husayn Boyqaro», 
«Muhammad Shayboniyxon», «Abdurahmon Jomiy», ayniqsa, 
«Amir Temur» va boshqa portretlar musawiming kamolot 
cho'qqisidan dalolat beradi.
Kamoliddin Behzod Sharqning buyuk hukmdori iste’dodli 
sarkarda Amir Temur qiyofasini tasvirlashga katta e’tibor qarat- 
di. «Sohibqiron Amir Temurning bog‘dagi qabul marosimi»da 
Behzod Amir Temur qiyofasini shunday tasvirlaydi: Amir 
Temurning o‘ng tomonida yaqin kishilari, chap tomonida qabul 
marosimiga kelgan turli mamlakat elchilari o'zlarining milliy 
kiyimlarida sohibqironga ta’zim qilib turibdilar. Amirlar, amirzo- 
dalar, saroy amaldorlari, xizmatkorlar orasida ushbu tantanaga 
ishtirok etish uchun kelgan arablar, hindlar, harbiylar va boshqa 
millatga mansub kishilar ham ko‘zga tashlanadi.
Behzod sohibqiron Amir Temur ijtimoiy qiyofasini tasvir- 
lash bilan cheklanib qolgani yo'q. Balki uning o'g'illari, nabi- 
ralari, temuriy shahzodalar haqida ham miniatyuralar chizgan. 
Bunday holatni «Ov» deb nomlangan miniatyurasida yaqqol 
ko'rish mumkin. O'sha ov manzarasi tasvirlangan miniatyurada 
sohibqironning nabirasi Mirzo Ulug'bekning o'g'illari, shahzo­
dalar Abdulatif va Abdulaziz bilan tabiat qo'yniga qilgan sayo- 
hati katta ilhom bilan tasvirlangan1.
Kamoliddin Behzod insonning ruhiy-ma’naviy olami bilan 
uning tashqi qiyofasi orasidagi o'zaro aloqadorlikni tasvirlashga 
alohida e’tibor bergan. Bunday holatni uning «Sulton Husayn 
Boyqaro» asarida aniqroq ko'rish mumkin. Asarda shohning tiz 
cho'kib o'tirgan holati tasvirlangan. Awalo shuni ta’kidlash joizki, 
shohning liboslari gavdasiga mos. Chunonchi, boshidagi shohona
Ushbu miniatyura hozir Vashingtondagi Frir galereyasida saqlanmoqda (Xalq 
so‘zi, 2000, 23-noyabr).

---

salla, egnidagi turli naqshlar bilan to'ldirilgan libos, bir-biriga 
mos tushgan. 0 ‘sha shohona libosning yelka va ko‘krak oldi 
naqshlarida, o‘sha zamonning naqqoshlik san’ati o‘z aksini top- 
ganligini darhol payqash mumkin.
Husayn Boyqaro ruhiy-ma’naviy olamining o‘ziga xos xu­
susiyatlari, xususan, uning didining balandligi, nozik tabiatli 
inson ekanligi uning qo‘l harakatlarida o'z ifodasini topgan. 
Boyqaroning kipriklari, qoshlari, barmoqlarining holatidan tabiiy- 
ijtimoiy muhitda sodir bo'layotgan o'zgarishlarni ilg'ab olish 
mumkin. Ana shu aloqadorlik asarda o'ta ustakorlik bilan tasvir­
langan. Xuddi shuning uchun ham Husayn Boyqaroning port- 
retdagi chehrasidan uning go'zallikka intilishi, odamlarga yaxshi­
lik istashi sezilib turibdi. Bir ibora bilan aytganda, «Sulton 
Husayn Boyqaro» portreti yordamida Kamoliddin Behzod o'z 
zamonasi hukmdorining quvonchlari va tashvishlari haqida aniq 
ma’lumot berishga harakat qiladi.
Kamoliddin Behzod asarlarida kishilarni tabiat manzaralaridan 
zavq olishi, ovdagi holatlari, jang voqealarini ham tasvirlashga 
alohida e’tibor berilgan. Xuddi shuning uchun ham Amir Temur 
saroyida bir necha bor qabul marosimlariga ishtirok etgan ispan 
elchisi Klavixo de Gonsales o'z kundaligida qayd etganidek, 
«Jang voqealari», «Ov manzaralari», «Oshiq-ma’shuqlar 
uchrashuvlari» qabulxona devorlarida ham o'z aksini topgan edi.
Kamoliddin Behzod o'zi yashab ijod qilgan ijtimoiy muhit- 
ni, zamonasida yuz berayotgan voqealar tafsilotini, odamlar 
ijtimoiy qiyofasida sodir bo'layotgan o'zgarishlarni yuksak ma- 
horat bilan tasvirlagan. Uning asarlarida o'z mehnati bilan za­
mon tashvishlarini yelkasida ko'tarib turgan sodda, beg'ubor 
oddiy odamlar qiyofasi tasvirlangan. Bunday holatni uning 
«Zanjirband sher», «Samarqanddagi masjid qurilishida», «Doro 
va cho'ponlar» kompozitsiyalaridan, Sa’diy, Navoiy, Nizomiy, 
Jomiy, Dehlaviy va boshqa adiblarning asarlariga ishlangan il- 
lyustratsiyalardan darrov ilg'ab olish mumkin.
Behzod qalbida tug'yon urib turgan his-tuyg'ulami, ayniqsa, 
jamiyat hayotida, odamlar xulq-atvori, xatti-harakatida mavjud 
bo'lgan salbiy holatlar, g'ayriinsoniy qiliqlardan nafratlanish 
tuyg'usini uning asarlarida tasvirlangan qiyofalar, basharalardan 
ilg'ab olish uncha ham qiyin emas.
Shunday qilib, Kamoliddin Behzod Sharq san’at maktablari 
faoliyatini, o'sha maktablarda yaratilgan san’at uslublarini ma’lum

---

bir sistemaga solib, yaxlit bir butun Sharq miniatyura makta- 
bini yaratdi.
Zamonasidagi o'zgarishlar, ayniqsa, insonning ruhiy-ma’naviy 
qiyofasida sodir bo'layotgan o'zgarishlarning real holatini o'z 
asarlarida tasvirlab, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib 
hissa qo'shdi. Shuning uchun ham Sharqning mashhur tarixchisi 
Xondamir o'zining «Habib us-siyar» solnomasida Behzodni afso- 
naviy musawir Moniyga tenglashtirib, uni «Moniyi Soniy» («Ik­
kinchi Moniy») deb ta’riflagan.
Shunday qilib, tasawuf o'rta asr musulmon falsafasining 
eng yirik yutug'i bo'lib, insonning ruhiy-ma’naviy kamoloti 
to'g'risidagi ta’limotdir. Bu ta’limot musulmon falsafasi va ax- 
loqi zaminida vujudga keldi. Lekin musulmon falsafasi va axloqi 
yutuqlari bilan chegaralanib qolgani yo'q, balki jahon ilm-fani 
yutuqlariga tayandi. Xususan, Hind, Xitoy, Eron, Turon va 
Yunon madaniyati xazinasidan bahramand bo'ldi. O'z navba­
tida, musulmon madaniyati, xususan, falsafasiga yangi ma’no, 
yangi mazmun ato etdi. Uni demokratlashtirdi. Nafs, mol-u 
dunyo, ta’ma va shahvoniy hirs qurbonlariga, shon-shuhrat, 
mansab va amal shaydolariga, ikkiyuzlamachi, riyokor taqvo- 
dorlarga shafqatsiz zarba bo'ldi.
Tasawuf har qanday aqidaparastlikdan ustun turadigan 
ta’limotdir. Aqidaparastlik, mazhabparastlik insonning ruhiy- 
ma’naviy olamini toraytiradi, zaiflashtiradi. Tasawuf ta’limotining 
bilimdoni, professor Najmiddin Kornilov ta’kidlaganidek, in­
sonni muayyan bir sxolastik tushunchalar kishaniga solib qo'yadi1. 
Xuddi shuning uchun ham tasawuf mazhablari orasida sodir 
bo'lgan turli bahs, munozaralarni ma’nosiz, behuda qilingan 
sa’y-harakatlardir, deb qaraydi. Musulmonlami ushbu haqiqatni 
anglab olishga va yagona sunniylik g'oyalari atrofida birlashishga 
da’vat etadi. Tasawuf gumanizmining umumjahon ma’naviy 
madaniyatining tarkibiy qismiga aylanib ketishining asosida ham 
xuddi shu haqiqat yotadi.
Tasawufning jahon ma’naviy madaniyati xazinasiga qo'shgan 
eng muhim hissalaridan biri — uning taqlidchilik, zohirbinlik- 
ning jaholat ekanligini isbotlab berganidir.
Qarang: