A n V a r c h o r iy e V

Беруний.
Минералогия. М., 1963, 7-bet.
Абу Райхан Беруний.
Избранные произведения. Том 3. Ташкент, 1966,
84-bet.

---

bo‘la olmasdik. Xatto, narsa va jismlarning rangini ham ajratol- 
masdik. Sezgi hosil bo'lishi tashqi tabiatning inson sezgi a’zolariga 
(ko‘z, quloq, burun, til, teri) ta ’siri bilan bog'liq. Chunki har 
bir sezgining o'z qo'zg'atuvchisi bo'ladi. Agar u evida bo'lsa, 
yoqimli va zararsiz, bordi-yu haddan tashqari bo'lsa, og'riq 
paydo bo'ladi va halokatga olib keladi1.
Beruniyning dalillashicha, inson olamni bilishda nafaqat sezgi 
organlari orqali olingan m a’lumotlarga, balki aql-tafakkur qudra- 
tiga ham suyanadi. A ql-tafakkur yordam ida olam da sodir 
bo'layotgan hodisa va voqealarni birini ikkinchisiga solishtiradi, 
tahlil qiladi, rostni yolg'ondan, adolatni adolatsizlikdan, yax- 
shini yomondan, haqiqatni esa nohaqlikdan ajratadi. Inson fikr­
lash qobiliyati, uning xayoli va xotirasi, irodasi va idroki bilan 
bevosita bog'liq ekanligini har tomonlama isbotlab berishga harakat 
qiladi.
Abu Rayhon Beruniy yaratgan gnoseologik ta ’limotga aso­
slangan Sharqning buyuk shoiri Nosir Xisrav Xudoning fazi- 
latlarini, xislatlarini bilish haqida fikr-mulohaza yuritadi. Diniy 
e’tiqodi jihatidan qarmatlik (shialik tarkibidagi oqim) tarafdori 
bo'lgan Nosir Xisravning2 fikriga muvofiq, inson o'zining fikr- 
mulohazalari, jismoniy ko'z hissiyotlari orqali Xudoni bilol- 
maydi. Uni faqat qalb ko'zi bilan tasaw ur etishi mumkin. 
Chunki Xudo yaka-yu yagona, uning aw ali ham, oxiri ham 
yo'q. Inson Xudoni va koinotni bilib olishi uchun, aw alo, 
o'zligini, o'zining kimligini bilib olmog'i darkor. Buning uchun 
inson o'z umrini behuda o'tkazmasligi, uzluksiz ilm egallashi, 
moddiy boylik to'plash girdobiga tushib qolmasligi lozim. 
Shuningdek, inson o'zligini bilmog'i uchun, o'z axloq-odobini