A n V a r c h o r iy e V

Abu Rayhon Beruniy.
Tanlangan asarlar. Toshkent. 2-tom, 74-bet.
Musulmon madaniyatining donishmandlaridan biri Nosir Xisrav 1004-yilda
Kabadiyonda (Hozirgi Tojikistonning Nosir Xisrav shahri yaqinida) tavallud
topdi. Boshlang‘ich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida oldi. Marv, Balh madrasalarida
o ‘qidi. Turli tillar bilan birga, aljabr-muqabala, handasa, mantiq, nujum, tib-
biyot, falsafa, fiqh, tarix, kalom, musiqa va boshqa ilmlarni qunt bilan o ‘rgandi.
Mahmud G‘aznaviy saroyida mas’ul lavozimlarda ishladi. Saroy muhitidan norozi
bo‘lib, u yerdan ketdi. Umrining so‘nggi yigirma yilini Yumg‘onda (Badaxshon
qishloqlaridan biri) o ‘tkazdi. 1088-yil vafot etdi. Uning falsafiy-axloqiy qarashlari
«Rushnoinoma», «Saodatnoma», «Safarnoma» kabi asarlarida bayon etilgan.

---

sof tutishi, poklanib turishi, boshqalaming qalbiga ozor yetkaz- 
masligi kerak.
Nosir Xisravning tushuntirishicha, inson tabiatini o ‘zgartirishda 
tarbiyaning o ‘mi va ahamiyati beqiyosdir. Uning fikriga ko‘ra 
odamning yomoni bo'lmaydi. Yomon tarbiya ko‘rgan, xulq-atvori 
yaxshi yoki yomon kishilar bo'lishi mumkin, xolos. Insonning 
axloqiy fazilatlari haqida fikr-mulohaza yuritgan mutafakkir, inson 
axloqan yetuk bo'lm og'i uchun behad mol-u dunyo to'plashga, 
bu dunyoning o 'tk in c h i x u rsandchiliklariga h irs-u havas 
qo'ymasligi, boshqalarga nisbatan insofli, adolatli bo'lishi, beva- 
bechoralarga, nogironlarga rahm-shafqat ko'rsatishi, ularning turli 
gunohlarini kechirishi zarur. M a’naviy-axloqiy yetuk bo'lishini 
istagan har bir kishi, ilm o'rganishi, aql-idrokini uzluksiz 
takomillashtirib bormog'i lozim. Kishilar orasida faqat aqllilari 
aqliy lazzat tom on intiladilar.
Nosir Xisravning e ’tirof etishicha, mamlakatni idora qilib 
turgan hukmdorlar m a’rifatli kishilar bo'lm og'i zarur. Hukm­
dor har qanday tadbirni vazirlar muhokamasiga qo'yib, mash- 
varat majlisida har tom onlam a muhokama qilib, keyin farmon 
bermog'i lozim. Mamlakatda ana shunday adolatli boshqaruv 
joriy etilsa, yurt obod, odamlar farovon yashaydilar, bir-bir- 
lariga mehribon bo'ladilar.
N osir Xisrav noinsof, adolatsiz, ilm-fan, m ehnat ahliga 
yomon munosabatda bo'lgan, poraxo'r amaldorlarni qattiq tan ­
qid qiladi. Nosirning tasvirlashicha bunday kishilardan, hatto it 
ham afzaldir. Turgan gapki, ular o 'z m anfaatlari uchun 
kambag'al kishilarni xonavayron qiladilar va bundan uyalmay- 
dilar. Shoirning fikriga ko'ra odamlarning qarg'ishiga uchragan 
amaldorlaming mol-u dunyolari barakasiz bo'ladi.1
Musulmon falsafasida insonning jamiyatdagi o 'm i, insonning 
insoniy qiyofasining shakllanishida ijtimoiy muhitning ta ’siri, 
odam lar hayotini to 'q -faro v o n qilishda, jam iyatni adolatli 
boshqarishda podshohlar, lashkarboshilarning o'm ini aniqlashga 
alohida e ’tibor berilgan. Bunday tendensiyani o'rta asr musul-