A n V a r c h o r iy e V

Abu Rayhon Beruniy.
Tanlangan asarlar. 1-tom. Toshkent, 1968, 236-bet.
2 Qarang: 
Абу Райхан Беруни.
Избранные произведения. Том 3. Ташкент,
1966, 83—86-betlar.
3 
Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмад ал-Беруни.
Собрание сведений для
познаний драгоценностей. М., 1963, 224-bet.
158

---

barpo etishi mumkin, degan xulosaga keladi. Jamiyatni, ayniq­
sa, davlatni boshqarishda podshohning o ‘mi haqida to ‘xtalib, 
jamiyat podshohga xizmat qilmasdan, balki podshoh jamiyatga 
xizmat qilishi lozim, deydi. Adolatli podshoh, aziyat chekkan 
barcha fuqarolaming haq-huquqlarini himoya qilishi, birovlar- 
ning tinchligi, osoyishtaligi yo'lida o ‘z tinchligidan voz kechishi 
zaru r. P o d sh o h n in g o ‘zi y aratu v ch an lik qobiliyati bilan
boshqalardan ajralib turishi kerak. Hokimlar, ishboshilar tanla- 
ganda tabiatan jamiyatni boshqarishga mayli bor, o'zining mus­
taqil fikri bor, o‘zi qabul qilgan qarorlaming bajarilishida qat’iylik 
ko‘rsatuvchi kishilarni tanlashga e’tibom i qaratish zarur ekan­
ligini ta ’kidlaydi1. Lekin o‘rta asr sharoitida podshohlik mansabi 
merosga aylanganini ko‘rgan Beruniy, insonning jamiyatdagi o‘mi 
uning nasl-nasabi, ajdod va avlodlarining xizmatlari bilan belgi- 
lanishiga qarshi chiqadi.
Beruniyning fikriga muvofiq, inson olamdagi boshqa maxlu- 
qotlardan o'zining yaratuvchanligi, bunyodkorligi bilan tubdan 
farq qiladi. Yaxshilik, rostgo'ylik, olijanoblik, m uruw at, mehr- 
shafqat, do‘st-u birodarlik kabi fazilatlar insonni yanada ulug‘laydi. 
Bunday fazilatlami o'zida mujassamlashtirgan kishi nafaqat o'ziga, 
balki el-yurtga ham foyda keltiradi. Yolg'onchilik, yomonlik, 
raqobatlashish, g'animlik, ichiqoralik, qo'pollik, o'g'rilik, tuh- 
m a tc h ilik , 
ik k iy u zlam ach ilik , 
o 'z ig a
b in o
q o 'y ish , 
xushomadgo'ylik, chaqimchilik kabi illatlar insonni tubanlash- 
tiradi.
Xorazmlik mutafakkir inson ijtimoiy qiyofasini yaxshilik va 
yomonlik chig'irig'idan o'tkazib tahlil qiladi. Uning tushunti­
rishicha, insonning yaxshilik, ezgulik tom on intilishi birdaniga, 
bir kunda shakllanmaydi. Yaxshilik tom on intilish malakasi hosil 
bo'lishi uchun inson halol m ehnat qilishi, sabr-toqat, mato- 
nat, mustahkam iroda, yuksak umuminsoniy im on-e’tiqodga ega 
bo'lishi darkor. Umuminsoniy im on-e’tiqodni amalda namoyon 
etish uchun inson doimo kurashishi zarur. Inson yaxshilik, 
ezgulikni o'zining kundalik turm ush tarzida qaror toptirishi 
uchun, eng aw alo, «ilm haqiqatini egallashi»2 lozim. «Kimda
Abu Rayhon Beruniy.
Tanlangan asarlar. 1-tom, Toshkent, 1968, 74-bet.

---

shunday sifatlar topilsa, xulq uning foydasiga va kimda bular 
yetishmasa, xulq uning zarariga bo'ladi»2.
Abu Rayhon Beruniyning ta ’kidlashicha, insonning kundalik 
turmush tarzida yaxshilik barqaror bo'lishi uchun kishilar tinch- 
totuv, do'st-birodar bo'lib yashashlari lozim. Hind orollaridan 
birida yashovchi kishilar turmush tarzini tasvirlab, bunday deb 
yozadi: «Ular bir jins bo'lib, oralarida qarama-qarshilik yo'q, 
qahatchilik ko'rm aydilar va qarimaydilar. Istagan narsalari oldi- 
lariga kelib turadi, bir-birlari bilan totuv bo'lib, rohatda yashay- 
dilar, yaxshilikdan boshqani bilmaydilar, go'yo ular jannat 
bog'ida istiqomat qiladilar. Ularga husn va uzoq um r berilgan, 
bir-birlaridan ortiqcha yoki kam joylari yo'q, hammasi birday. 
Ularda xizmatkorlik, xo'jayinlik, gunoh qilish, bir-birini ko'ra 
olmaslik, qarama-qarshilik, ortiqcha gap-so'zga borish, savdo- 
garchilikka urinish yo'q... Bu orolda yashovchilar bir-birlari bilan 
teng»3.
Uning tushuntirishicha, yaxshilikning teskari tom oni yomon- 
likdir. Yomonlik turli ko'rinishlarda namoyon bo'lib, eng yara- 
masi ta ’ma, g'azab va ilmsizlikdir. Ayniqsa, ilmsizlik — inson­
ning eng ashaddiy dushmanidir. Bunday g'ayriinsoniy qiliqlarni 
o'zida mujassamlashtirgan kimsalar odamlar ovqatlanganda qan­
day lazzat olsalar, rohat qilsalar, ular birovlardan o 'ch olgan- 
da ana shunday lazzat oladilar. Lekin lazzat, Beruniyning fikricha, 
turlicha m a’no va mazmunga ega bo'ladi. Chunonchi, lazzat 
yaxshilik va yomonlik alomati bo'lishi mumkin, ya’ni birov o'zi 
qilgan yaxshilikdan lazzatlansa, boshqa birov o'zi amalga oshir- 
gan yomonlikdan lazzatlanadi.
Abu Rayhon Beruniyning tushuntirishicha, yomonlikni vu­
judga keltiruvchi manbalardan biri yolg'onchilikdir. Yolg'onchilik 
insonni rostgo'ylik va halollikdan, insof va diyonatdan benasib 
qilib qo'yadi, adolatdan yuz o'girtiradi. Yolg'on guvohlik be­
rishga, om onatga xiyonat qilishga sabab bo'ladi. Qayerda 
yolg'onchilik avj olsa, o'sha yerda yomonlik tezroq rivojlanadi.