A n V a r c h o r iy e V

Ismoil Juijoniy, 1042-yilda Jurjon shahrida tug‘ildi. Yoshligidan tabobatga,
falsafaga qiziqdi. Abu Bakir Roziy, Ibn Sino kabi vatandoshlari, qadimgi yunon
tabobatining yirik namoyandalari Galen, 
Gippokrat asarlarini, shuningdek,
Yunon falsafiy merosini chuqur o ‘rgandi. 0 ‘zining yirik tabibligi, donishmandligi
tufayli Marv shahrining hukmdori Sulton Sanjar saroyiga ishga taklif etiladi va
umrining oxirigacha shu yerda yashadi. Marv madrasalarida talabalarga saboq berdi.
1136-yilda vafot etdi. Uning falsafiy-axloqiy qarashlari «Kitob az-Zahirayyo Xo­
razmshohiy», «Kitob al-axrod» («Hasad tufayli kelib chiqadigan kasalliklar»),
«Kitob fi rad alal falosofa» («Faylasuflarga qarshi raddiya kitobi») kabi asarlarida
bayon etilgan.

---

Ismoil Juijoniy inson umrini to ‘rt davrga bo'ladi:
Birinchi davr — tug'ilish, o'sish va parvarishlash bosqichi 
bo'lib, 15—16 yoshgacha bo'lgan inson umrini o'z ichiga oladi.
Ikkinchi davr — yoshlik va yetuklik bosqichi bo'lib, 30 
yoshgacha bo'lgan inson umrini o'z ichiga oladi. Bundan keyin 
jismonan o'sish va ulg'ayish boshlanadi. Ba’zilarda o'sish va 
ulg'ayish 35—40 yoshgacha davom etishi mumkin. Xuddi shu­
ning uchun 35—40 yoshgacha inson umrini yoshlik davri desa 
ham bo'ladi.
Uchinchi davr — mo'ysafidlik bosqichi. Bu davrda inson 60 
yoshgacha bo'lgan yoshlik quwatidan bahra olib yashashi m um ­
kin bo'ladi.
T o 'rtin ch i davr — kishi um rining qarilik davri bo'lib, 
bunda quvvatining susayish holati kuzatiladi va bu jarayon 
inson um rining oxirigacha davom etadi. Qarilikning fazilati 
shundaki, b a ’z ilar 60 yosh yashaydi, b a ’zilar esa yana 
o'spirinlik, yoshlik va mo'ysafidlik yillari qancha davom etgan 
bo'lsa, o'shanga teng keladigan vaqtgacha yashab, 120 yoshga 
kirishi m um kin1.
Inson m a’naviy va ruhiy qiyofasiga uning ochiq havoda 
bo'lishi, olov va tuproqdan foydalanishi, har xil oziq-ovqat- 
lardan tanovul qilishi, ichishi, kulishi, xursandchilik qilishi, 
aziyat chekishi, harakatda bo'lishi kabi tashqi sabablar ta ’sir 
etadi. Ushbu tashqi sabablar odam a ’zolarini yemiruvchi ichki 
sabablarga yordam beradi. Ismoil Juijoniy tabobat ichki quw at 
tengligini saqlab turish, odam a ’zolarining holatini yaxshilash 
uchun yordam beradigan tashqi quw atdir, deydi.
Ismoil Juijoniy inson aqlini har tomonlama ulug'laydi. Uning 
tushuntirishicha, ilm isbot va tafakkur yordamida hosil bo'ladi. 
Ilmlar ikki xil: nazariy va amaliy bo'ladi. Nazariy ilmlarga ada- 
biyot, mantiq, riyoziyot kirsa, amaliy ilmlar o'z qamroviga 
mexanika, tikuvchilik va boshqa qo'l bilan bajariladigan ishlar, 
xususan, hunarmandchilikni qamrab oladi. Tibbiyot ilmi esa, 
ham nazariy, ham amaliy ilmlarni o'zida mujassamlashtiradi.
Musulmon allomalarining inson to'g'risidagi fikr-mulohaza-

---

larini yanada rivojlantirishda, uni yangi bosqichga ko‘tarishda 
o'rta asrning buyuk tabiatshunos olimi, faylasufi va shoiri Um ar 
Hayyomning1 xizmatlari beqiyos bo'ldi.
Umar Hayyom insonni baxt-saodatli qilish yo'llarini izlaydi. 
Amaldorlar bilan oddiy fuqaro turmush tarzini solishtirdi. Uning 
fikriga ko'ra, inson baxt-saodatli bo'lishi uchun, eng aw alo, 
bir burda noni, o'ziga yarasha uy-joyi bo'lm og'i darkor. Eng 
muhimi, na u birovga qul, na birov unga qul bo'lmasligi, o'z 
ixtiyori o'zining qo'lida, ,erkin yashashi zarur2. Boshqacha ayt­
ganda, baxt-saodatli bo'lib yashashning, eng muhim sharti, 
tobelikdan, qaramlikdan qutilish, deb biladi. Inson tobelikdan, 
qaramlikdan qancha tez qutilsa, o'z erki, o 'z ixtiyori o'zining 
qo'lida bo'lsa, behuda tashvishlarga, g'am-g'ussalarga ko'milib 
ketmaydi, balki tinch, osoyishta, xotirjam yashaydi, hayotdan 
ko'proq lazzat oladi.
Umar Hayyomning fikriga ko'ra, inson baxt-saodatli bo'lib 
yashamog'i uchun, aw alo, ularning farovon turmush qurish 
haqidagi azaliy orzu-istaklarini ro'yobga chiqarish yo'llarini izlab 
topmoq lozim. O 'z navbatida kishilar turmush tarzidan turli 
tash v ish larn i, ayniqsa, g 'a m -g 'u ssa , ran j-alam , sitam va 
zo'ravonlik kabi g'ayriinsoniy illatlarni surib chiqarmoq darkor. 
Xuddi shuning uchun ham, o'rta asrning m ashhur musulmon 
allomasi, kishilar turm ush tarzidagi g'ayriinsoniy m unosabat­
lar, chunonchi, yaxshi, dono kishilaming ham m adan xarob 
yashashining sabablarini qidiradi3. Hayotda yaxshi, xoksor odam­
lar bir chetda qolib, o'g'ri, m uttaham kimsalar farovon yasha- 
yotgani, davr-u davron surayotganini к о 'rib qattiq afsuslanadi.