A n V a r c h o r iy e V

zolardan ozod qiladigan zamonlarning kelishi haqidagi orzu-
istaklari ham buyuk tarixiy voqea edi. Tarixiy taraqqiyotning
oxirini kutish, jannat — behisht, bog'i-Eramdagi farovon tur-
mush haqidagi orzular, boshqacha qilib aytganimizda, o'rta asr
tafakkuridagi esxatalogik1 yo'l-yo'riqlar, o'rta asr Yevropa fay-
lasuflarini tarixiy taraqqiyot haqida fikr yuritishga majbur qildi.
Natijada, tarixiy taraqqiyot haqiqiy borliqqa aylandi. Lekin o'sha
borliq baribir «Muqaddas tarix» chig'irig'idan o'tkazib o'rganildi.
Ming yillar davomida yaratilgan muqaddas tarixiy yozuvlarni
o'rganish, ulami turlicha tavsiflash, ta’riflash, sharhlash, tarixiy
taraqqiyot jarayonini o'rganishning yangi uslubini vujudga kel-
tirdi. Ushbu uslub keyinchalik germenevtika deb ataldi. Bu us-
lubdan o'rta asrda xristian dini qoidalarini sharhlashda keng
foydalanildi. Bu uslub tarixiy voqealami chuqurroq, har to­
monlama o'rganishga asos bo'ldi.
Tarixiy voqelikni bilishga bo'lgan intilish inson qalbini, in­
sonning ichki olamini o'rganishga bo'lgan ehtiyoj bilan qo'shilib,
inson xotirasi qobiliyatini bilishga turtki bo'ldi. Inson xotirasi
qobiliyatini o'rganish esa, tarixiy bilimlaming antropologik asosini
tashkil etadi. Xuddi shu holatni, ya’ni inson xotirasini Avgustin
birinchilardan bo'lib yangi tushuncha — zamon tushunchasi
yordamida o'rganishni tashkil etdi.
Tarixiy taraqqiyot jarayonini, xususan, inson bosib o'tgan
1 
E s x a t a l o g i y a
— y u n o n c h a s o ‘z b o 'lib , oxirgi, keyingi, o x irat d e g a n m a ’n o n i 
b ild ira d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tarixiy yo‘lni zamon tushunchasi yordamida tahlil qilish, qadimgi