A n t ik d a V r fa L sa fa si

185 П латон. С обр . соч. В 4 -х тт. Т. —М.: М ы сль, 1990. С .6 7 9 -6 8 0 .
186 C npleston F. H istory оГ p h ilosophy, V o l .l . —N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A u ck lan d , 2 0 0 3 .P .1 4 8 .
159

---

Platon fikricha, bilim “to ‘g ‘ri (chin) fikr” b o ‘lishi ham m um kin 
emas, chunki bunday deyish xato fikm ing ham mavjudligini tan olishni 
taqozo etadi. Xato fikrlovchi kishi o ‘z fikrida doimo qolmaydi, u xatosini 
tushunishi mum kin; bundan tashqari, xato fikrdan xato fikrni keltirib 
chiqarib b o ‘lmaydi. Demak, bilim to ‘g ‘ri fikrdan ham iborat b o ‘lishi 
mumkin emas.
Shuningdek, Platon chin fikm ing o ‘z holicha bilim bera olmasligini, 
buning uchun unga muayyan m a’no q o ‘shilishi zarurligini ham 
asoslashga urinadi. “Teetet”da Platon bilim hissiyot va aqlning birikishi 
natijasida hosil bo‘ladi, aql hissiy tajriba elem entlarini anglaydi, degan 
xulosa qilishga yaqinlashib keladi.
Bilim ning to ‘g ‘ri fikrdan yuqori turishini “Teetet”da Dedal haykali 
m isolida tushuntiradi. Haykal bir butun, yaxlit holida yaxshi, g o 'zal 
bo‘lib turadi. V aqt o ‘tishi bilan uning qismlari ajralib, sochilib ketadi, 
inson jonidan uzoqlasha boshlaydi, o ‘z qadr-qimm atini y o ‘qota boradi. 
Uning sababi t o ^ r i s i d a kim dir fikr yuritib, qayta bog‘lab, avvalgi 
holatiga keltirganda, yana o ‘z qadr-qim m atiga ega b o ‘ladi. Bu - haykalni 
tiklagan kishining shu haykalni qadriyat sifatida eslashi natijasidir, deb 
ta’kidlaydi. Bundan bilish — bu jo n g a avval boshdanoq solib qo'yilgan 
g ‘oyani uning (jonning) eslashidan iborat degan m ifologik xulosa kelib 
chiqadi.
Platon bilim ning dialektik tabiatini ham tushuntirishga harakat 
qiladi. Uning fikricha, “n e’m at” g ‘oyasi borliq ham, bilim ham emas, u 
har ikkalasini yaratadigan bosh!ang‘ich asosdir. Buni quyidagicha 
izohlaydi: hissiyot yaratuvchisi ko ‘rish kuchini (ko‘rish sezgisini ham, 
ko ‘rinishga ega bo‘lish kuchini ham) hosil qiladi. Biroq rangni k o ‘rish 
uchun bu ikkita kuchga uchinchi bir kuch - “jin s ”, y a’ni y orug ‘liq 
qo ‘shilishi kerak. Y om g‘lik esa, Quyoshdan tarqaladi. Quyosh, garchi 
k o ‘rish organi b o ‘lmasa-da, k o ‘rish sababidan iborat.
Platon bilishning 2 ta turini: intellektual va hissiy bilishlarni 
farqlaydi. Shuningdek, u tafakkurning ham ikki turini ajratadi: 1) intuitiv 
tafakkur, y a ’ni hissiyotdan xoli b o ‘lgan tafakkur (keyinchalik Aristotel 
uni tafakkur haqidagi tafakkur deb aytadi), 2) diskursiv tafakkur. Uning 
yordam ida hissiy predm etlar, obrazlar bilib olinadi. Bu hozirgi falsafada 
so f aql va aql tushunchalariga mos keladi.
Platon fikrning ayrim mantiqiy shakllarini ham tadqiq etgan. U 
ustozi Sokratning, um um iy tushunchalar buyum lam ing mohiyatini 
ifodalaydi, degan fikrini qabul qilib, uni yanada aniqlashtiradi. Xususan, 
jins va tur tushunchalarni farqlaydi, ulam ing dialektik aloqadorligini 
k o ‘rsatadi, jins tushunchalarni tur tushunchalarga b o ‘lish orqali uning
160

---

to ‘la hajm ini aniqlashni ta ’kidlaydi. G ‘oyani borliqning boshlang‘ichi, 
umumiy asosi va uni aks ettiruvchi oliy jins tushuncha tarzida asoslagani 
holda, dialektikani m avjudlik (borliq) haqidagi ilm deb biladi va uning 
mohiyatini predm et to ‘g ‘risidagi tushunchalam i jinslarga, jinslar ichida 
turlarga ajratish va, aksincha, tur tushunchalardan jin s tushunchalarga 
o ‘tish, shu tariqa ko ‘plikning, turli-tum anlikning um um iy asosini 
bilishga erishish, g ‘oyani m ushohada qilishgacha k o ‘tarilishda deb 
hisoblaydi, san’at sifatida tavsiflaydi.
Platon tushunchaning mazmunini aniqlash usuli, y a’ni defm itsiya 
m asalasiga katta e ’tibor bergan, yaqin jins va tur belgisini ko'rsatish 
orqali ta ’riflash usulini tavsiflagan. Shuningdek, boMish orqali tushuncha 
hajmini 
aniqlash 
usulini 
tahlil qilgan, tushunchalam i dixotomik 
boMishning o ‘ziga xosligini ko‘rsatgan.
Platon hukmni tafakkurning asosiy elementi deb hisoblab, uni 
tashkil 
etuvchi 
tushunchalam i 
piram ida 
shaklida 
tasvirlaydi. 
Piram idaning uchiga ezgulik tushunchasini qo'yadi. Borliq, o'zgarish, 
sukunat, ayniyat, tafovut tushunchalarini eng universal tushunchalar, deb 
ta ’riflaydi. Chin bilim ga intuitsiya orqali erishiladi deb ta ’kidlaydi.
Platon davrida hali m antiqning asosiy qonunlari shakllantirilmagan 
edi. Bu vazifani Aristotel hal qilgan. Lekin Platon bu qonunlarni aniq 
ta’riflab berm agan bo‘lsa ham, ulam ing m ohiyatini tushungan. Masalan, 
u kontradiktor hukmlar, bir vaqtda bir xil m unosabatda bir buyumga 
nisbatan chin bo‘la olmasligini ta ’kidlagan. “Evtidem ” dialogidagi “ bir 
narsaning ham b o iish i, ham b o ‘lmasligi mumkin em as”, degan fikri 
uning nozidlik qonunini bilganligidan dalolat beradi.
Platon dialektikasi alohida e’tiborga liyiqdir. Buyuk m utafakkir 
dialektikani borliq jinslarini, g ‘oyalarini aql bilan bilish jarayoni sifatida 
tavsiflaydi. Lekin unda dialektika mantiq, gnoseologiya, m etodologiya 
bilan 
alm ashtirilmaydi. 
Dialektika 
Platon 
ta ’lim otida 
ontologik 
m azm uniga ega. Platon dialektikasi — bu, aw alam b or, borliq, uning 
jinslari 
yoki 
g ‘oyalari 
haqidagi 
ta ’limotdir. 
Platon 
g ‘oyalari 
tushunchalargina emas, balki borliq jinslari ham dir. Parm enid izidan 
borib, Platon g ‘oyalarni abadiy, tu g ‘ilmaydigan va o ‘lmaydigan, 
o ‘zgarm aydigan, o ‘z-o‘ziga o ‘xshash, harakatsiz, borlig‘i b o ‘yicha 
nisbatsiz, deb tushunadi. Bu, aslida, so f m etafizik qarash.
Lekin Platon “ Sofist” va “Parm enid” dialoglarida bu qarashdan 
birm uncha chekinadi ham da barcha m avjudotlarning oliy jinslari-borliq, 
harakat, sokinlik, aynanlik, o ‘zgaruvchanlikni shunday fikrlash zarurki, 
ularning har biri ham bor, ham y o ‘q, ham o‘z-o‘ziga teng, ham o ‘z- 
o 'z ig a 
teng 
emas, 
ham 
o ‘zidan 
“o ‘z.gaga”. 
qaram a-qarshisiga
161

---

o'zgaradigan bo ‘lsin, deb ta ’kidlaydi. U ning fikricha, kim bilish 
faoliyatini am alga oshirayotgan bo‘Isa, u ta ’sir etayapti, nim a bilib 
olinayotgan b o ‘lsa, u ta ’sirni sezayapti (ta’sirlanayapti). T a’sir etish, 
azoblanishlar, o ‘z navbatida, o ‘zgarishni taqozo etadi; o'zgarish esa, 
harakatni taqozolaydi. B undan tashqari, mavjudotni bilish aqlning 
b o ‘lishini taqozo etadi, aqlni esa jonsiz ta s a w u r qilib b o ‘lmaydi, jo n tirik 
bo ‘lgani uchun harakatga aloqador. “Shuning uchun, - deb yozadi Platon
— faylasuf va barcha boshqa kishilar, agar ular bilimni qadrlashsa, 
borliqni harakatsiz deb qabul qilmasligi zarur” . B u m asalani bolalar 
singari yechish kerak, y a’ni “barcha narsalar harakatsiz b o ia d i, ayni 
paytda, harakatda ham dir”, deb qabul qilish kerak (Sofist, 249 (S-D). 
Xuddi shu dialogda Platon harakat va sokinlik bir-biriga sig ‘isha 
olmaydi, lekin ikkalasi ham mavjud, har ikkalasi borliq bilan sig ‘ishadi, 
dem ak 3 ta jins m avjud: borliq, harakat, sokinlik. B ulam ing har biri 
o ‘ziga nisbatan olinganda aynan bir narsa, boshqasiga nisbatan olinganda
- “o ‘zga” . H arakat ham o ‘ziga nisbatan aynan, sokinlikka nisbatan esa — 
“ o ‘zga” .
Platon m avjudlikning 5 ta oliy jinsini yakkalik va k o ‘plik (to'plain) 
kategoriyalarining dialektik aloqadorligi orqali ham k o ‘rsatadi.
Xususan, borliq o ‘z holicha olinsa — yakka, abadiy, aynan, 
o ‘zgarm as, harakatsiz; agar u o‘zining “o ‘zgasi” orqali olib qaralsa -
k o ‘plik, harakatda, o ‘zida tavofutini m ujassam lashtiradi, azoblanadi. H ar 
bir ju ftlikda (harakat - sokinlik, aynanlik - tafovut, yakkalik - k o ‘plik) 
ikkinchisi “o ‘zga” sifatida tavsiflanadi, y a’ni “o ‘zga”si borliqqa nisbatan 
o ‘zga, boshqacha borliq, deb olib qaraladi. Demak, o ‘z tabiatiga k o ‘ra 
ham da tushunchasiga binoan, borliq o ‘zida qaram a-qarshi holatlarni 
m ujassam lashtiradi. Bu xulosa, keyinchalik Gegel tom onidan qabul 
qilingan va rivojlantirilgan.