A n t ik d a V r fa L sa fa si

Platonning "g 'o ya la r” ( “turlar") to'g'risidagi t a ’limoti.
Platon 
eleychilar Parm enid va Zenondan haqiqatda m avjud boMgan va haqiqiy 
m avjudligiga 
ega 
em aslami 
farqlashni 
o ‘zlashtiradi. 
“Timey da” 
ta ’kidlanishicha, 
avvalambor, 
doimo 
yashaydigan, 
lekin 
shakllanm aydigan narsalar bilan doimo shakllanadigan, lekin mavjud 
em as narsalam i farqlash lozim. Bu bor boMish, shakllanish bilan borliq, 
hodisa bilan m ohiyat o ‘rtasidagi m unosabatlardir. Platon bular orasida 
“g o ‘zallik”ni tadqiq etishga k o ‘p aham iyat beradi.
Platonning teleologiyasi -
m aqsadga m uvofiqlik to'g'risidagi 
taMimoti uning teologiyasi - ilohiyot haqidagi taMimoti bilan uzviy 
bogMiq. “B azm ”, “Parm enid”, “Fedr” asarlarida g ‘oyalam i toMiq bila 
olmaymiz, xudolarni esa, aql bilan bilib bo'ladi degan fikrlar ilgari 
suriladi. Shuningdek, ilohiy aql ilohiy hayotning m avjudligini taqozo 
etadi, xudo nafaqat tirik, balki m ukam mal n e’m at hamdir, u ezgulikning, 
n e ’m atning o ‘zi, olam da barcha narsa yaxshi boMishi uchun xudo ularni 
o ‘ziga o'xshatib m ukam m al qilib yaratadi, degan m ulohazalar bildiriladi.
178 C opicslon F. H istory o f philosophy. Vol. 1-9. -N e w Y ork-l.ondon-T oronto-S ydncy-
A uckland, 2003.P .127-I28.
153

---

Platon n e’matni, baxt-saodatni bilishni xohlab, inson xudoni bilishga 
intiladi: n e ’m atlarga ega bo'lish uchun u xudoning m ohiyatiga daxldor 
boMishga harakat qiladi, deydi. Uningcha, xudo barcha narsalam ing 
ibtidosi ham, o ‘rtasi ham, oxiri hamdir. U shuning uchun ham ibtidoki, 
undan barcha narsa kelib chiqadi; u shuning uchun ham o ‘rtaki, barcha 
narsalam ing mohiyatini tashkil etadi; u shuning uchun ham oxiri, 
nihoyasiki, barcha narsalar unga qarab intiladi.
Platon m a’lum m a’noda n e’matni aql bilan aynanlashtiradi. Aqllilik 
m aqsadga m uavofiqlikda zohir boMgani uchun, Platon uni m aqsadga 
m uvofiqlik bilan yaqinlashtiradi. M aqsadga m uvofiqlik, Platon fikricha, 
buyum ning o ‘z g 'oy asig a m uvofiq kelishidir, bundan buyum ning 
“yaxshiligi” nim a ekanligini bilish m um kin. Bu buyum ning “g ‘oyasi”ni 
tushunib yetish demakdir. O 'z navbatida, “g 'o y an i” bilish demak, barcha 
hissiy qabul qilinadigan va sababiy b og‘lanishda b o ig a n narsalarni 
ularning g'ayri hissiy va m aqsadi birligiga keltirishdan iborat. Masalan, 
nim a uchun Y er sharsim on (yoki tekis), u olam ning markazidami yoki 
undan sirtdami, kabi savollarga javob berish uchun, uning u yoki bu 
xossasining aqliy asosini k o ‘rsatish zam r. Dunyoni tushuntirish vazifasi, 
bu nuqtai nazardan qaraganda, barcha ju z ’iy, xususiy qonunlarni 
(dunyoda amal qiladigan qonunlarni) yagona umumiy asosga keltirish va 
undan keyin shu um um iy asosdan barcha xususiy qonunlarni keltirib 
chiqarishdan iborat.
Platon inson uchun n e ’m atlam ing ichida eng oliysi deb baxtni 
tushunadi. “Evtidem ” dialogida Kliniy bilan b o ‘lgan suhbatida Sokrat 
n e ’m atlam i sanab chiqar ekan, eng asosiysini unutayozganini eslatib, bu
- “ Baxt, do 'stim Kliniy. A xir barcha odamlar, hatto nodonlar ham eng 
buyuk ne’m at - ana shu” 179, deydi. B axtning tavsifm i esa “Fileb” asarida 
beradi. Bu yerda oliy insoniy baxtning shartlari sifatida quyidagilarni 
k o ‘rsatadi: 1) “G ‘oya”ning abadiy, m angu tabiatida ishtirok etish; 2) 
“G ‘oya”ning borliqda gavdalanishi; 3) aqlning mavjudligi va bilim ga 
egalik qilish, shuningdek, to ‘g ‘ri fikrga ega bo‘lish; 4) B a’zi fanlar, 
san’at turlarini egallash; 5) so f hissiy lazzatning b a’zi turlaridan, 
masalan, kuyning toza toni (jarangi) dan yoki tasvirdagi rangdan 
bahram and bo‘lish (Fileb). G o'zalliik o ‘zgarmas, hissiy idrok etiladigan 
narsalar o ‘zgam vchandir. G o ‘zallik yagona, hissiy idrok etiladigan 
jism lar k o ‘p. G o‘zallik m uqarrar va nisbatsiz, hissiy idrok etiladigan 
narsalar doim o u yoki bu shart bilan bog‘langan.