A n t ik d a V r fa L sa fa si

167 Чаны ш ев A .H . К у р с лекций по д ер ев н ей ф и лософ и и. -М .: Вы сш ая школа,
1981. С .180.
168 C op leston F. H istory o f p hilosophy. V o l.! . - N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 .P.72.
169 А нтология м ировой ф и лософ и и. T .l, 4 .1 . С .322.
170 Чаны ш ев A .It. К урс лекций по д е р ев н ей ф и лософ и и. -М .: Вы сш ая школа,
1981. С .182.
145

---

kiradi. U atomlar, kosm ologiya, kosm ogoniya asoslari bilan qiziqqan, 
asosiy e ’tiborini dunyoning tuzilishi m asalasiga qaratgan. D em okrit esa 
Sokratdan katta, u Aristotel fikricha, “barcha narsalar haqida m ulohaza 
yuritgan”, xususan, bilish, axloq, siyosat, tarbiya v a boshqa masalalari 
bilan shug‘ullangan.
Shuning uchun biz atom istik falsafani к о ‘rib chiqqanim izda qaysi 
nazariya Levkippga yoki Dem okritga tegishli ekanligini aniq ayta 
olmaymiz. Am m o Dem okrit ancha keyinroq yashagan. Biz bunda uning 
P rotagorga hissiy ta s a w u r qilish haqidagi m asala bo‘yicha bergan 
javobiga asoslangan doktrinasi va uning inson xulq-atvori to ‘g ‘risidagi 
nazariyasi m azm uniga asos sifatida tayanam iz. Dem okrit atom istik 
nazariyasini o ‘rganayotgan olimlar, uning keyinroq yashab ijod 
etganligin hisobga olib, B em et fikriga q o ‘shiladilar.
Lekin shu narsa aniqki, 
Demokrit
(eram izdan avvalgi 460-470- 
yillarda tu g ‘ilgan deb taxm in qilinadi) A bder shahrida dunyoga kelgan. 
Bu davrda A bderda sofist Protagor, naturalist va shifokor G ippokratlar 
yashagan. A llom a Bobil, Fors davlati, Hindiston v a M isrga sayohat 
qilgan, olimlar, m agiya bilan shug‘ullanuvchilarga shogird b o ‘lib 
tushgan. Demokrit V asr oxiri IV asr boshida vafot etgan.
D em okrit hayoti to ‘g ‘risida bir qancha yarim afsonaviy rivoyatlar 
saqlangan. Xususan, taniqli zotdan b o ‘lib, katta m erosga ega b o ‘lib 
qolgan D em okrit barcha boyligini ilmiy safarlarga sarflaydi. Bu davrda 
A bderda otadan qolgan merosni bem ahsul ishlarga sarf qilish jinoyat 
hisoblanardi, shuning uchun ham Dem okritning faoliyati b o ‘yicha jinoiy 
ish qo ‘z g ‘atiladi. Lekin Dem okrit ilmiy safarlarda yiqqan bilim lariga 
suyanib yozgan asarlarini o ‘qib beradi va jazodan qutilib qoladi.
Bu o ‘rinda ta ’kidlash joizki, atom istik nazariya asoslarini yaratish 
ishi k o ‘proq D em okrit hissasiga to ‘g‘ri keladi.
A tom istik ta ’lim ot eleyliklar qo ‘ygan masala: borliq paydo b o ‘lishi 
ham y o ‘q b o ‘lishi ham m um kin em asmi? degan savolning o ‘ziga xos 
yechim i edi. Ayni paytda, Levkipp va D em okritlar eleyliklam ing k o ‘plik 
(to‘plam )ni, harakatni fikrlab bo‘lmaydi, degan xulosasini inkor etadilar. 
A niqroq aytadigan b o ‘lsak, atom istik falsafa o ‘zining m a’no-m azm uniga 
k o ‘ra Em pedokl falsafasining davomi hisoblanadi. Empedokl Parm enid 
prinspini m uvofiqlashtirishga harakat qildi. Xususan, u olam to ‘rt xil 
elem entning har xil m iqdorda qo ‘shilishi natijasida paydo b o ‘lgan deb 
hisoblaydi. Ammo u zarrachalar haqidagi nazariyani va m iqdor 
o ‘zgarishdan sifat o ‘zgarishga o ‘tish haqidagi m antiqiy nazariyani 
oxirigacha izchil tarzda qo ‘llay olmadi. Empedokl falsafasi o ‘tish davrini 
tashkil 
etib, 
sifat 
o ‘zgarishlari 
moddiy 
narsalarining 
m exanik 
aralashuvidan yuzaga kelgan, degan qarashlar tizim iga y o i ochib berdi.
146

---

Undan tashqari, Em pedoklda m uhabbat va kurash haqidagi qarashlar 
m etafora bo‘lib, dunyoni m exanik tarzda tushunishga yaroqsiz edi. 
Olamni tushunish uchun yetishm ayotgan oxirgi b o ‘g ‘inni atom istlar 
yaratishdi. Bu b o ‘g ‘in atom istik g'ovadan iborat edi.
Levkipp va D em okrit fikricha, borliqda boMinmavdigan va cheksiz 
zarrachalar bor b o'lib, ular atomlardir. Biz ularni ko‘rmaymiz, ular hissiy 
organlarim iz tam onidan idrok etilishi uchun juda ham kichiklik qiladi 
.
Levkipp va Dem okritning fizikaviy va falsafiy qarashlarining asosini 
jism lam ing bo ‘linmas zarrachalari m avjudligi to ‘g ‘risidagi farazlari 
tashkil etadi. Bunday son-sanoqsiz zarrchalam i, y a’ni atomlarni (atom os
— bo‘linmas, qism larga kesilm aydigan) mutlaq zich va havosiz b o ‘lgani 
uchun b o ‘linm aydigan zarrachalar deb hisoblashgan. Havo atom lar hosil 
qiladigan jism larda bo’ladi va ular ana shu havoda harakatlanishadi. 
Atom lar bir-biridan 1) shakli, y a’ni tashqi k o ‘rinishi; 2) oMchamlari; 3) 
holati va 4) tartibi bilan farq qilinadi172. B o‘shliqdagi harakati jarayonida 
atom larning ba’zilari bir-birining ustidan sakrab o ‘tib ketishadi, boshqa 
bir xillari tarqalishib, o‘ralishib ketishadi, (shakli mos kelganda) va 
m urakkab jism larni paydo qilishadi. Levkipp va Dem okritlar fikricha, 
borliqda atom larning faqat sonigina emas, balki k o ‘rinishlari, shakllari 
ham cheksizdir. Lekin ular (shakllar) ko'rinm aydi, his etilmaydi. 
Sim plitsiyning xabar berishicha, atom shakllari soni shuning uchun ham 
cheksizki, ular soni boshqasining sonidan hech qancha k o ‘p emas.
Levkipp va Dem okritlar atom lar harakati sababi to ‘g ‘risidagi 
masalani q o ‘yishm agan. Buning sababi shundaki, ular harakat atom ga 
avva! boshidanoq xos bo ‘lgan xususiyat, deb hisoblashgan.
Atom istik ta ’limot kundalik tajribadagi hodisaga tayanadi va uni 
um um lashtirish asosida paydo bo‘lgan. Bu hodisa qattiq jism ning 
qisilishidan iborat. Teofrast bergan m a’lumot bo‘yicha, Levkipp va 
Dem okritlar shunday fikr yuritishgan: agar atom lar oralig‘ida havo 
b o ‘lmaganda, jism ning hajmi qisqarm agan b o ‘lar edi. Demak, jism ning 
qattiqligi yoki yum shoqligiga uning zichligi va siyrakligi mos keladi, 
degan xulosaga kelganlar.
Atom lar barcha y o ‘nalishlarda harakat qilishadi. A na shuning uchun 
har ular borliqda m uayyan tartibni hosil qilishi ham , yoki tartibsiz, xaotik 
harakatda bo ‘lishi ham mumkin (masalan, quyosh nuri derazadan 
o ‘tganda m ayda zarrachalar chang ichida harakatlanayotgandek bo‘lib 
k o ‘rinadi).