A n t ik d a V r fa L sa fa si

171 C op leston F. H istory o f p h ilosop h y. V o l.l. —N e w Y o rk -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P .7 3 -7 6 . ”
172 А нтология м ировой ф илософ ии. T .l . Ч. С .3 24.
147

---

Levkipp va D em okritning fikricha, atom lar har xil kattalikda 
bo ‘lishi, k o ‘zga k o ‘rinm aydigan eng m ayda zarracha va katta hajm dagi 
zarracha k o ‘rinishida b o ‘lishi mum kin. Aristotel fikricha, Dem okrit 
cheksiz katta m iqdordagi m ohiyatni - b o ‘sh fazoni m avjud deb 
hisoblagan. Lekin bundan xuddi shunday kattalik, oMchamdagi atom 
ham b o ‘ladi, degan xulosa chiqarmagan.
D em okrit atomni “g 'o y a ” ham deb atagan, lekin uni jism li shakl, 
jism li “g ‘oya”, deb hisoblagan (Platonda “g ‘oya” - jism siz shakl). Atom 
jism li g ‘oya b o ‘lsa, u qanday m oddiy sifatlarga ega, degan savol paydo 
bo ‘ladi. B unga Dem okrit atom lar his etiladigan sifatlarga - hid, rang, 
tovush, harorat kabilarga ega emas, ular faqat fazodagi shakli, o ‘lchami, 
holati, tartibi b o ‘yicha farqlanadi, bu sifatlar esa his etilmaydi, deb javob 
beradi. Sekst Empirik Demokritning quyidagi so'zlarini keltiradi: 
"Shirin, achchiq, issiq, sovuq va boshqalar faqat fikrda mavjud, borliqda 
esa faqat atom lar va b o ‘shliq m avjud, xolos” 17'.
Shuni ham e ’tiborga olish kerakki, atom istik ta ’limot vaqtining 
cheksizligi to ‘g ‘risidagi fikr bilan birga rivojlandi. M oddiy boshlangLich 
asos va vaqtning abadiyligidan atom istlar tabiatdagi barcha predm etlar 
va hodisalam ing zaruriyligini keltirib chiqarishadi. Aesiy bergan 
m a’lum otga k o ‘ra, Dem okrit (balki Levkipp) hech bir narsa sababsiz 
paydo b o ‘lmaydi, biroq barcha narsalar qandaydir asos va zaruriyatga 
k o ‘ra vujudga keladi, deb ta ’kidlaydi. Dem okrit fikriga k o ‘ra, zaruriyat 
fizikaviy m a’noga ega, u - “m ateriyaning qarshiligi, harakati v a zarbasi” . 
U “girdob”ni barcha narsalaning sababi deb biladi. Dunyodagi ham m a 
hodisalar zaruriyatga b o ‘ysunadi. O lam da sababsiz paydo bo'ladigan 
hech narsa yo ‘q va demak, taso d if y o ‘q. D em okrit fikricha, odam lar 
o ‘zining m ulohaza yurita bilmasliklarini yashirish uchun tasodifni o ‘ylab 
topishgan.
Sim plitsiy 
D em okritning 
tasodif to ‘g ‘risidagi 
m ulohazalarini 
quyidagi m isolda tushuntiradi: kal bosh chol ekin m aydoni b o ‘ylab yurib 
ketayotganda, uning boshiga toshbaqa tushib ketadi va kalla suyagini 
sindiradi. Sodir b o ‘lgan hoi, g o ‘yoki tasodifdek. Lekin, aslida, unday 
emas, u zaruriydir; chunki burgut uning boshini tosh deb o ‘ylab, 
toshbaqani tashiab yuboradi (toshbaqa toshga urilganda kosachalari 
sinib, g o ‘shti ajraladi, burgut uni yeyish uchun shunday qiladi). Bu -
zaruriyat.
D em okrit tasodifni m aqsadga m uvofiqlikka qaram a-qarshi q o ‘yib 
tushuntiradi. Uning fikricha, har bir narsa to ‘g‘risida u nim a sababdan 
paydo b o ‘ldi, uning sababi nima, deb savol qo ‘yish kerak. Bunda qanday
173 Антология мировой философии. Т.1. Ч. С .330.
148

---

m aqsadga k o ‘ra paydo bo'ldi, deb savol qo'yish o ‘rinli emas. Demak, 
D emokrit tasodifni sababsiz narsa deb emas, m aqsadga m uvofiqlikning 
inkori deb tushuntiradi. Dem okrit yozadi: “B o‘shliq va atom lar — 
m ateriyadir, 
yoki 
narsalar 
sababidir” 174. 
M ateriyaning 
tuzilishi 
m anzarasini tavsiflar ekan, D em okrit avvalgi falsafada ilgari surilgan 
(M eliss shakllantirgan va A naksagor takrorlagan) borliqning saqlanishi 
prinsipidan kelib chiqadi: “Hech bir narsa hech nimadan paydo 
bo ‘lmaydi” 175.
Atom izm ning yangiligi quyidagi ikki narsada: 
1) borliqning 
cheksizligi v a 2) cheksiz dunyoviy fazoda bir vaqtda yonm a-yon 
yashayotgan 
dunyolarning 
k o ‘pligi 
haqidagi 
g ‘oyalarning 
asoslanishidadir. Levkipp va D em okritning dunyoning cheksizligi 
to ‘g ‘risidagi qarashlari bo ‘sh fazoning cheksizligi va atom larning 
cheksiz m iqdorda ekanligidan kelib chiqadi.
Dunyolar sonining cheksizligini ular quyidagicha tushuntirishadi: 
chegarasizlikdan ajralgan holda shakliga ko ‘ra turli xil jism lar “buyuk 
bo‘shliqda” harakatlana borib, birgalikda yagona girdobni keltirib 
chiqaradi va jism lar unda bir-biriga urilib, parchalanib, aylanib, 
o'xshashlari o ‘zaro q o ‘shilib, kattalashib, muqim aylanadigan jism lar 
shakliga kiradi. B unda yupqa, nozik qism lar tepaga chiqishadi, o g ‘irlari 
m arkazda bo ‘lgan sharsimon birikm alar hosil qilishadi. Shu tariqa, Yer 
paydo bo'ladi. Uyirm ali harakat davom ida Yer yuqori qobig‘idan 
ajralgan zarrachalar muayyan k o ‘rinishga ega jism larni — osmon 
yoritgichlarini keltirib chiqarishadi. Y erga eng yaqin aylana — Oy, eng 
uzoq turgan aylana - Quyosh. Bular faqat bir dunyoni paydo qilishadi, 
qolgan dunyolar ham shu tariqa yuzaga chiqishadi.
Atom to ‘g ‘risidagi ta ’limotini Dem okrit m atem atika sohasiga yoydi. 
U m atem atik jism larni (shar, konus, piram ida) xuddi atom lar bir-biridan 
b o ‘shliqda ajralib turgani kabi, bir-biriga yopishgan teksiiiklardan tashkil 
topgan, deb tushuntiradi. M asalan, konus uning asosiga nisbatan k o ‘p 
m iqdordagi parallel aylanalardan tashkil topib, ularning radiusi konus 
yuqori nuqtasi tomon kichravib boradi. Ular shunchalik ingichkaki, sezgi 
organlari bilan his etib bo ‘lmaydi.
Atom istik nazariyaga ko‘ra jism larning bo'linishi cheksiz davom
etm aydi, uning chegarasi bor, bu atomdir. Bu fikri bilan D em okrit Zenon 
aporiyasidagi ziddiyatni bartaraf etadi.
Stereom etriyada asosiy atomar elem ent deb D em okrit piramidani 
hisoblaydi. Barcha jism lar piram idalarga ajralishi mumkin.