A n t ik d a V r fa L sa fa si

1 -e’tiroz:
Platon “g ‘oyalari” predm etlar to ‘g ‘risida hech bir yangi 
bilim bermaydi, chunki “g'oyalar” - predmetlar nusxalari, “g 'o y alar” 
m azm unida ularga mos hissiy qabullanadigan predm etlar mazmunidan 
o ‘zga narsa y o ‘q. M asalan, inson “ g‘oyasi”ning m ohiyatida har bir 
shaxsda o ‘z ifodasini topadigan insonning muhim belgilari yig ‘indisi 
to ‘g ‘risidagi m a’lumotdan boshqa hech narsa y o kq.
2-e'tiroz:
Platon fikricha, hissiy qabullanadigan olam predmetlari 
“g ‘oyalar”da ishtirok etadi. Bu, Aristotel nazarida, Pifagom ing hissiy 
qabullanadigan predm etlar sonlarga taqlid qilib yashaydi, degan fikrini 
takrorlashdan boshqa narsa emas. Bunday fikr m etaforadan farq 
qilmaydi. Xususan, “ishtirok etadi” degan fikr ikki dunyo: g ‘oyalar va 
hissiy qabullanadigan predm etlar dunyosi o ‘rtasidagi munosabatni 
tushuntirishga 
ojizlik 
qiladi, 
chunki 
Platon 
“g ‘oyalari” 
hissiy 
qabullanadigan predm etlarning bevosita mohiyatini tashkil etmaydi 
(y a’ni undan alohida, m ustaqil m avjud dunyo hisoblanadi).
3 -e ’tiroz:
Platonning “g ‘oyalar”ning o 'zaro m antiqiy munosabatlari 
to ‘g'risidagi fikrlari noaniq. Xususan, bu, bir tomondan, “g ‘oyalar”ning 
o'zlari o ‘rtasidagi m unosabatlar, boshqa tom ondan, “g ‘oyalar” va hissiy 
idrok etiladigan predm etlar o ‘rtasidagi m unosabatdan iborat.
“G ‘oyalar” o ‘rtasidagi m unosabat — bu 
umumiylar
m unosabati. Bu 
munosabatda, Platon ta ’lim otiga ko'ra, um um iy ju z ’iyning mohiyati 
sifatida gavdalanadi. M azkur ikki fikr: umum iy g ‘oyalarning ju z ’iy 
g ‘oyalarga 
b o ‘lgan 
m unosabati 
va 
g ‘oyalam ing 
substansialligi 
to ‘g ‘risidagi fikrlar bir-biriga zid. X ususan, bir g ‘oya ham substansiya, 
ham
substansiya 
emas 
bo ‘lib 
qoladi: 
umumiy 
g ‘oya 
o ‘ziga 
b o ‘ysunadigan ju z ’iy g ‘oyaga nisbatan substansiya hisoblanadi (ya’ni 
ju z ’iy g‘oyada mohiyatan aks etadi), ayni paytda, u o ‘ziga nisbatan 
um umiyroq b o ‘lgan g ‘oyaga b o ‘lgan m unosabatida substansiya b o im a y
qoladi.
Platon, Aristotel fikricha, g'oyalar dunyosi bilan hissiy idrok 
etiladigan predm etlar sohasi o ‘rtasidagi m unosabatni tushuntirishda ham
167

---

adashadi, ziddiyatga y o ‘l q o ‘yadi. Platonga muvofiq, yakka hissiy 
qabullanadigan predm etlar ular uchun um um iy b o ‘lgan belgilarga ega. U 
um um iyni alohida reallik sifatida talqin etishi bilan, uni j u ’ziylikning 
tarkibiga kiritib 
q o ‘yadi. 
B undan tashqari, 
g'o yalar va hissiy 
qabullanadigan predm etlar dunyosi alohida realliklar boMgani va 
birinchisi ikkinchisini aks ettirgani uchun, y a ’ni har bir g‘oyaga unga 
mos keluvchi hissiy idrok etiladigan predm et b o ‘lgani uchun, ularga 
umumiy asos bo ‘ladigan yangi “g ‘oyalar”, y a ’ni “g ‘oyalar”ning ikkinchi 
dunyosi b o ‘lishi zarur. 0 ‘z navbatida, birinchi va ikkinchi “g ‘oyalar” 
dunyosi uchun umumiy bo‘lgan uchinchi “g ‘oyalar”dunyosi b o ‘lishi 
shart va h.k. Shu tariqa hissiy qabullanadigan predm etlar ustida 
k o ‘tariladigan son-sanoqsiz g ‘oyalar dunyosi m avjudligi to 'g 'risid a
xulosaga kelish kerak b o ‘ladi, bu esa - xato.
A ristotelning Platonga bo ‘lgan bu e’tirozi “ uchinchi odam ” degan 
nom olgan. Bunga sabab shuki, hissiy qabul qilinadigan inson va inson 
“g ‘oyasi”dan (ikkinchi inson) tashqari, ular ustida turadigan va ulami 
o ‘zida sintezlaydigan inson “g ‘oyasi” (uchinchi inson) yaratilishi zarur 
b o ‘ladi.
4 -e ’tiroz:
“G ‘oyalar” nazariyasi hissiy qabullanadigan predm etlar 
dunyosini 
tushuntirishga qodir emas, 
chunki 
predm et xossalari 
o ‘zgarishda, harakatda, ular paydo b o ‘ladi va y o ‘qoladi. “G ‘oyalar” 
dunyosi alohida yopiq olamni tashkil etgani uchun, hissiy idrok 
etiladigan predm etdagi o ‘zgarishlam i tushuntira olmaydi.
Shunday 
qilib, 
A ristotel 
Platonning 
“g ‘oyalar” 
to ‘g ‘risidagi 
ta ’lim otida m avjud asosiy qiyinchilikni umumiyni yakka, alohidalikdan 
ajratib q o ‘yish, ulam ing qaram a-qarshiligini m utlaqlashtirishda k o ‘radi. 
Buning sababini Sokrat ta ’lim otiga m urojaat qilishida deb biladi. 
Aristotel fikricha, bir tom ondan, um um iysiz bilim olib b o ‘lmaydi, lekin, 
boshqa tom ondan, umumiyni yakkadan ajratish g ‘oyalar talqini bilan 
bog‘liq qiyinchiliklar sababi hamdir.
“M etafizika”ning 
13-kitobida Aristotel 
Platonning 
“g ‘oyalar” 
to ‘g ‘risidagi ta ’limoti tanqidining keyingi variantini beradi. Bu tanqid 
asosida sonlarga abstraksiya sifatda qarash, ya’ni uni tushuncha tarzida 
qabul qilib, predm etlam ing ayrim belgilarini aks ettiruvchi abstarksiya 
deb tushuntirish yotadi. Bunday abstraksiyalam ing m avjudligi Platon 
ta’lim otining to ‘g‘riligini tasdiqlam aydi. Umumiy fikrlar fazoviy m iqdor 
va sonlardan alohida tarzda m avjud, ular ayrim predm etlarga nisbatan 
em as, balki aynan predm etlam ing o ‘zlariga tegishlidir. Aristotel fikricha,
168

---

hech bir son Platon talqinidagi g‘oya bo‘la olm aydi va, aksincha, hech 
bir “g ‘oya” son boMa olmaydi.
Aristotel substansiya deganda, o ‘z holicha mavjud bo'lgan, 
boshqalar tarkibida boMmagan narsani tushunadi. A na shuning uchun 
ham u umum iyni substansiya deb hisoblam aydi. Chunki, u predm etlar 
sinfiga xos boMmaydi. Demak, substansiya yakka predmet borlig‘idan 
iborat.
A ristotelning ta ’kidlashicha, substansiya, y a’ni yakka borliq “shakl” 
va “m ateriya” birligidan iborat. Bilish nuqtai nazaridan olib qaralganda, 
“shakl” - bu predm et haqidagi tushuncha yoki predm et to ‘g ‘risidagi 
tushunchada k o ‘rsatilgan sifat.
Aristotel fikricha, bilim predm etning m uhim belgilarini aks 
ettiruvchi tushunchalardan iborat. A gar tushunchalardan ongim iz soqit 
boMsa, unda bilim predmeti m avjud boMmagan narsa bo ‘lib qoladi. Bilim 
m avjud va chin boMishi uchun, uning faqat predm et to ‘g‘risida 
tushuncha boMishi yetarli emas; bundan tashqari, bilish predmeti 
o ‘zgarmas, saqlanib qoladigan borliq boMishi ham kerak. Garchi alohida 
m avjud predm etlar ularda o ‘zgarm as m ohiyat m avjud boMgani holda, 
o'zgaruvchan boMsa-da, ularni bilish mumkin. Bunday bilish “shakl” 
to ‘g‘risida tushuncha yoki tushunchani bilish demakdir. Demak, 
Aristotel “shakl”ida m angulik va um um iylik birlashadi. “ Shakl”ning 
bunday tavsifi substansiyani, y a ’ni o ‘zligiga ega yakka borliqni 
o ‘rganishni davom ettirish im koniyatini beradi. A ristotelning aytishicha, 
bu “shakl” har bir predm et uchun boMib, u abadiydir: paydo boMmaydi 
ham, 
y o ‘qolm aydi 
ham. 
M asalan, 
biz mis 
m assasidan haykal 
yasalayotganini, haykal “shakl”ini olayotganini kuzatayapm iz. Bu 
“shakl”ning ilk bor k o ‘rinish olayotganini bildirmaydi. Bu k o ‘rinishdagi 
chizgMga m is m assasi ega boMayapti, xolos; bunda “shakl” o ‘z holicha 
paydo boMayotgani yo ‘q.
A ristotelning bu fikrlaridan shunday xulosa chiqadiki, “shakl” -
umumiy, real tarzda m avjud narsa esa — yakka predmet. Shuning uchun 
ham “shakl” yakka predmet “shakF’idan iborat boMishi uchun, m azkur 
“shakl”ga yana nim adir q o ‘shilishi kerak. Biroq “shakl”ga m uayyan 
tushuncha orqali ifodalangan narsa qo‘shilganda ham, u yana “shakl”dan 
iborat boMganicha qoladi. Bundan Aristotel quyidagicha xulosa 
chiqaradi: “Shakl”ga q o ‘shiladigan elem ent faqat “noaniq substrat” yoki 
“noaniq m ateriya” boMsagina, substansiya elementi boMa oladi. Bu 
shunday substratki (materiyaki), unda umumiy (shakl) ilk b or boshqa 
borliq 
sif'ati 
boMib 
qoladi. 
Aristotel 
hissiy 
dunyoning 
yakka
169

---

predm etlarida yangi xususiyatlam ing paydo bo'lishini yoki ularda 
“m ateriya”ning 
o ‘ziga 
“shakl”ni 
kasb 
etish 
mexanizmini 
ham 
tushuntiradi.
Yangi xususiyat kasb etgan har qanday predmet, ungacha m azkur 
xususiyatga ega emas edi. Shuning uchun ham “m ateriya'’ yoki substrat 
nim a? degan savolga jav o b berish uchun, “ m ateriya”ning kelajakda 
erishishi m um kin bo ‘lgan xususiyatga ega emasligini (ya’ni, uning 
hozirda y o ‘qligini) ko‘rsatish lozim. B oshqacha aytganda, m ateriyaning 
“shakl”ga ega emasligini asoslash kerak.
Lekin, Aristotel fikricha, m ateriyaga bunday tavsif berish bilan 
cheklanib boMmaydi. “M ateriya”da yangi sifat paydo boMgandan keyin, 
masalan, mis eritm asi mis shar yoki mis haykalga aylangandan keyin, bu 
yangi sifatning asosi endi shar shaklining yoki haykal shaklining y o ‘qligi 
bo‘la olmaydi. B oshqa tom ondan olib qarasak, yangi shaklga ega 
“m ateriya”da avval bu “shakl” bo ‘lgan emas. Aristotel bundan, m ateriya 
“yo ‘qlik” , “ega em aslik”dan kattaroq allaqanday narsa, degan xulosa 
chiqaradi.
Uningcha, “shakl” m ateriyada qanday paydo bo ‘ladi? degan savolga 
quyidagicha javob berish zarur: “shakl” borliqdan paydo boMmaydi, 
chunki undan paydo b o ‘lganda, aw ald an o q mavjud b o ‘lur edi. Ayni 
paytda, shakl noborliqdan ham paydo b o im a y d i, sababi, y o 'q narsadan u 
paydo b o ‘lmaydi. Demak, u yangi “s h a k f’ning “y o ‘qligi” ham, haqiqiy 
shakl ham emas, ikkalasining o ‘rtasidagi allaqanday bir narsa, y a’ni 
im koniyat tarzidagi m avjud borliqdir.
V oqelik aynan ana shu im koniyat tarzidagi borliqqa binoan paydo 
b o ‘ladi. Uni Aristotel misol bilan tushuntiradi: ilgari savodga ega 
b o ‘lm agan kishi savodli bo'ldi, u bunday darajaga, sifatga savodi 
y o ‘qligi sababli erishgani y o ‘q; bunga u savod chiqarish im koniyatiga 
ega b o ‘lgani uchun erishdi. Shunday ekan, m ateriyaning ikki sifatga 
egaligini: 
1) 
undan 
(m ateriyada) keyinchalik paydo 
b o ‘ladigan 
“shakl”ning y o ‘qligi va 2) bu shaklga ega b o ‘lish im koniyatining haqiqiy 
borliq ekanligini tan olish zarur. Birinchi sifat (“y o ‘qlik”, “ega em aslik”)
- salbiy, ikkinchisi (im koniyat tarzida m avjudligi) — ijobiydir. Ehtimol 
tarzida m avjud “m ateriya”dan farqli o'laroq, “shakl” voqelikdan iborat, 
y a ’ni im koniyatning am alga oshirilishidir.
0 ‘z navbatida, Aristotel m ateriya (substrat)ning ham ikki xil 
m a’nosini farq qiladi: 1) s o f im koniyat tarzidagi substrat; 2) voqelik 
k o ‘rinishidagi substrat.
170

---

Bu 
tushunchalam ing 
farqini 
m utafakkir ishlab 
chiqarish -
hunarm andchilik va badiiy san’at m isolida tushuntiradi. M isdan 
ishlangan shar yoki quyilgan haykalning har ikkisi voqelikdan iborat. Bu 
voqelik nim ada nam oyon b o ‘ladi? Shar haqida ham, haykal haqida ham 
mos tushunchalar m avjud, ulam ing har biri o ‘zi ifodalayotgan borliqning 
m uhim belgilarini aks ettiradi. A gar biz ulam i (ya’ni, shar v a haykalni) 
bor narsalar deb hisoblasak, ularga mos tushunchalarga ham borliq 
(voqelik)ning xosligini ta ’kidlagan b o ‘lamiz. Bu bilan esa, biz 
tushunchalarni voqelikdan ajratgan, m avhum lashtirgan holda emas 
(Platon “g 'o y alari” singari), balki voqelikda am alga oshgan, y a ’ni, 
m uayyan “m ateriyada”, “substratda” gavdalangan tushuncha sifatida 
qabul qilamiz.
H ozirgacha mis eritm asi “shar” yoki haykal uchun “m ateriya” 
sifatida olib qaralayapti. Bu m isni talqin etishning yagona usuli emas. 
M isni o ‘z holicha, y a’ni sharga yoki haykalga aylanguncha qanday 
b o ‘lgan? deb savol qo‘yish mum kin. Unga beriladigan birinchi javob 
quyidagicha: “Bu - m is”. Bunda mis im koniyat tarzidagi borliq deb 
emas, balki reallik (m avjudot) deb olib qaralyapti. Shu tariqa, mis 
tushunchasiga m avjudlik xos deb ta ’kidlanayapti. Lekin mis faqat 
tushunchagina emas, birorta m odda tarkibida m avjud b o ‘lgan narsa 
ham dir. Demak, borliq sifatida olib qaralgan “m is” tushunchasi uchun u 
am alga oshadigan “m ateriya”ni k o ‘rsatish zam r. Buni k o ‘rsatish uchun. 
Aristotel yunon fizikasi an ’anasiga m urojaat etadi. Em pedokldan boshlab 
bu fizika barcha predm etlam i abadiy m avjud b o ‘lgan 4 ta element: yer, 
suv, havo, olovning turlicha birlashuvi natijasida hosil b o'ladi, deb 
hisoblardi.
Aristotel fikricha, mis eritmasi - voqelik (“shakl” ) b o ‘lsa, bu voqelik 
uchun “m ateriya” b o ‘lib, 4 ta flzikaviy elem entning birlashuvi xizm at 
qiladi. Mis “shakli” uchun m ateriya bo'lgan bu 4 ta elem ent, birinchidan, 
m isning “y o ‘qligi”dan iborat - ular hali mis emas; ikkinchidan, ular -
mis bo ‘lish “im koniyati”, chunki ular birikuvidan mis hosil b o ‘ladi. Shu 
m unosabat bilan Aristotel birlam chi va ikkilamchi m ateriyalam i 
farqlaydi. Birlam chi m ateriya - voqelikka aylanishi m um kin b o 'lg an 
“m ateriya” . Ikkilamchi m ateriya - bu nafaqat m uayyan “shakl” 
im koniyati, balki, ayni paytda, alohida “voqelik”dir. “O xirgi” m ateriya 
faqat uning o ‘zigagina xos xususiyatlarga ega b o ‘lib, u haqida tushuncha 
hosil qilish mumkin. Yuqorida aytib o'tilgan shar, mis, 4 ta fizikaviy 
elem ent - A ristotel talqinidagi “oxirgi” m ateriyadan iborat. Birlam chi 
m ateriya “voqelik” sifatida olib qaralishi mumkin emas. Uni sezgi
171

---

organari orqali his etib bo'lm aydi, faqat aql bilan bilib olish m um kin va 
shuning uchun ham u “noaniq substrat”dir.