A n t ik d a V r fa L sa fa si

“Demak, oliy n e ’matga
erishishdan maqsad fazilat va kamolot hosil qilishdir, buni hosil
qilishdan maqsad esa — baxtli yashashdir. Mukammal maqsad
mukammal fazilatlarda barkamollikka erishishdir. G o'zal fazilatlarga
amal qilib yashaganimizda, biz baxt-saodatni va oliy ne ’m'atni qo ‘Iga
k irita d i
”2IG.
A ristotelga k o ‘ra, insonga, boshqa barcha narsalardagi singari, ezgu 
m aqsadga ichki intilish xos, lekin bu intilishlar to ‘siqlarga duch keladiki, 
ular ham inson tabiatiga tegishlidir. Aristotel m asalaning bu tom onini
208 Арасту. Поэтика. А хлоки кабир. —Т.: Я нги аср авлоди, 2004. Б.96-97.
209 O'.sha asar: В .103.
210 A raslu. Poeiika. A hloqi kabir. - Т .: Y angi asr avlodi, 2004. B.105.
191

---

ju d a yaxshi his qilganligi ko ‘rinib turibdi. Kom illikka intilayotgan, 
yuksak m a’naviy tushunchalar bilan yashashga harakat qilayotgan odam 
bugungi kunda ham k o ‘p m ashaqqatlarga duch kuladi, hayotning o g ‘ir 
sinovlaridan o ‘tishga m ajbur bo‘ladi. Uning negizida hayotga qaram a- 
qarshi yondashuvlarning mavjudligi, ezgulik va yovuzlik, adolat va 
adolatsizlik kabilarning yonm a-yon yashashi yotadi. Bunga e ’tiborini 
qaratib, birinchi Prezidentim iz ikki xil hayotiy qarash - ezgu v a xolis 
ishlar bilan xalqqa n a f yetkazishni o ‘ylaydigan insonlar ham da o^zining 
nafs qayg‘usi, huzur-xalovatini o ‘ylab, yengil-yelpi umr kechiradigan 
odam larga xos hayotiy qarashlarni ajratadi va bu ikki xil dunyoqarash 
asosida paydo bo‘ladigan o g ‘ir savollar odam zodni qadimdan o ‘ylantirib 
kelayotgani, unga turli m illat va e ’tiqodga m ansub m utafakkirlar, 
faylasuflar javob topish uchun izlangani, ko ‘plab asarlar yaratganini, bu 
savollarning hozirgi kunda ham dolzarb b o ‘lib qolayotganini alohida 
ta ’kidlaydi211.
Biroq, oxir-oqibatda ezgulikning yovuzlik ustidan g‘alaba qilishi 
ham — o ‘z tasdig‘ini topgan haqiqat. Adolat ana shunda ham namoyon 
b o ‘ladi. Niyati pok kishining har qanday faoliyati muayyan ezgulikka, 
n e’m atga qarab y o ‘naladi. B unda b a’zi bir m aqsadlar o ‘z holicha 
aham iyatga ega b o ‘lmay, boshqa m aqsadlami amalga oshirishga 
b o ‘ysundirilgan bo ‘lishi mumkin. Lekin shunday bir m aqsad borki, uni 
q o ‘yishni har bir kishi xohlaydi. U - oliy n e’mat.
Oliy n e ’mat, o ‘z m azm uniga k o ‘ra, farog‘at, to ‘kin-sochinlik, yaxshi 
hayot va faoliyat. U moddiy boylikdan ham, huzur-xalovatdan ham va 
fozillikdan ham iborat emas. Masalan, boylik hayotning oliy maqsadi 
bo‘la olm aydi, chunki u boshqa m aqsadga erishish vositasi, “mukammal 
n e’m at - o ‘z-o‘ziga b o ‘ysunadi” . Hayot n e ’mati, o ‘z-o‘ziga b o ‘ysungani 
holda, o ‘z-o‘ziga m aqsad boMishga v a hech narsaning b o ‘lishiga muhtoj 
emas. Oliy n e’mat, o ‘z m azm uniga k o 'ra, insonning o 'z ig a xosligi, uning 
bu dunyoda tutgan o ‘m i bilan belgilanadi. B oshqa jonzodlardan farqli 
o ‘laroq, inson ichish-yeyishdan boshqa aqlga ham egadir. Shuning uchun 
ham insonning asosiy vazifasi - aq! bilan faoliyat yuritishdir. Komil 
inson esa ana shu faoliyatni ajoyib tarzda - fozilga xos xislat ila amalga 
oshirish uchun yaratilgan.
A ristotelga k o ‘ra, oliy n e’matga intiluvchi hayot faqat faol bo'lishi 
kerak. B izning borlig‘imizni m um kinlik tarzida mavjud b o ‘lgan 
energiyani ro ‘yobga chiqarish tashkil etadi. N am oyon bo‘lmagan yaxshi 
fazilatlar farog‘atga olib kelmaydi. 
Bu yerda, xuddi Olim piya
2,1 K arim ov 1.Л. Y uksak m a’n a v iy a t- yengilm as kuch. -Т .: M a’naviyat. B .22-23.
192

---

m unosabatlaridagi singari, m ukofot chiroyliga emas, m usobaqada 
yutganga tegadi212.
Fozillar tavsifi.
Oliy n e ’m atga erishish, Aristotel fikricha, oliy 
m aqsaddan tashqari unga bo ‘ysunadigan m a’lum miqdordagi quyi 
maqsadlarni qo‘yishni ham taqozo etadi. U lam ing mohiyatini tushunib 
yetish uchun komil inson ta ’rifiga m urojaat etish, undan kelib chiqish 
zarur. M ukam m al inson o ‘z faoliyatini axloqiy m ukam m allikka 
erishishga. y o ‘naltiradi, buning sharti esa fozillik yoki jasorat, faoliyatda 
to ‘g ‘ri harakat, maqsaddan iborat.
Fazilatlar - affektlar (nafrat, qo ‘rqinch, jasorat) ham, qobiliyatlar 
(qobiliyat uchun m aqtashm aydi ham, qoralamaydi ham) ham emas. 
Fazilatlar orttirilgan xususiyatlardir. Fazilat ikki nuqsonning: m o‘l- 
ko ‘lchilik va yetishm ovchilik o ‘rtasi; uni topish qiyin, chunki aylana 
markazini har kim ham topa bilmaydi, shuning uchun ham axloqiy 
kam olot ju d a kam erishiladigan, ayni paytda, m aqtovga sazovor va 
go ‘zal narsadir.
Fazilatning manbai — ruh-ko‘ngildir. K o‘ngil ikki qismdan: aqliy 
quvvatga ega bo‘lgan ham da aqldan tashqari qism lardan tashkil topadi. 
K o ‘ngilning aqliy quvvatga ega qism iga oqillik, zukkolik, farosatlilik, 
zehnlilik va shunga o ‘xshash hislatlar kiradi. Aqldan tashqari qism iga 
esa insof, ad o la t m ardlik kabi axloqiy xislatlar tegishlidir. Bunday 
hislatlarga erishish insondan faollikni, shuningdek, iroda kuchini ishga 
solishni taqozo etadi.
Fazilatlarni Aristotel 2 ga ajratadi: etik va dianoetik fazilatlar. 
Birinchisi xarakter fazilatlari, ikkinchisi-intellektual xarakter fazilatlar. 
Masalan, saxiylik, tiyiqlik — etik fazilatlar, donolik, aqllilik va es-hushini 
yig'ish — dianoetik fazilatlar hisoblanadi. Etik fazilatlar odatlardari paydo 
b o ‘ladi. Dianoetik fazilatlar, asosan, ta'Iim , tajriba asosida shakllanadi va 
m a’lum bir vaqt o ‘tishini taqozo etadi. Dianoetik fazilatlarni tushuntirish 
uchun 
Aristotel “N ikom ax etikasi”ning 6-kitobida jon haqidagi 
ta ’limotini qisqacha bayon qiladi. Jonni aqlli v a aqlsiz qism larga b o ‘lib, 
o ‘z navbatida, aqliy qism ini ham ikkiga ajratadi: birinchisi yordam ida 
borliq prinsiplarini m ushohada qilinadi, ikkinchisi orqali o ‘zgarishga 
qobiliyatli boMgan prinsiplar idrok etiladi.
Aristotel ta ’kidlaganidek, iroda (ixtiyor erkinligi) maqsad, niyat 
vositalari bilan ish ko‘radi. Haqiqiy m aqsadga intilish shaxsiy tanlovga 
bo‘ysunmaydi va inson, xuddi k o ‘radigan b o ‘lib tug41ga:ii singari, ana
212 C opleston I'. H istory o f philosophy. V o l.l. -N e w Y ork-L ondon-T oronto-S ydney-
A uckland. 2003. P .279.
193

---

shu intilish bilan ham tu g ‘ilishi zarur. Kim tabiatiga k o ‘ra ana shu sifatga 
m ukam m al ega b o ‘lsa, ana shu fazilatli insondir213. Uningcha, b a’zilar, 
“modomiki, fozil odam b o iis h o ‘zim ning xohish-irodam ga b og ‘liq, 
ixtiyorim da ekan, uni xohlasam fozil b o ‘la olam an”, deb o ‘ylashim
mumkin. Am m o hayotda bunday b o ‘lishi m um kin emas, chunki hatto, 
badan tarbiyasi ishlarida ham bung a erishib b o ‘lmaydi. K o‘ngil, dil 
parvarishi haqida gap ketganida shuni aytish mumkinki, eng fozil 
boMishga intilgan odam, agar u tabiatan fazilatli b o ‘lmasa, o ‘z m aqsadiga 
erisha olmaydi. Biroq, “shu intilishi tufayli avvalgi holatidan k o ‘ra 
fazilatliroq boMishi m um kin”214.
Yuksak axloqiy fazilatlam ing shakllanishida aql, uning yordam ida 
bilim ning ahamiyatini k o ‘rsatish A ristotelning axloqiy tushunchalarni 
tadqiq etishga yondashishining m uhim bir jihatini tashkil etadi.
M utafakkir fikricha, inson hayotining haqiqiy m aqsadi - huzur- 
xalovat emas, balki farovonlikdir. F arog‘at - b o ‘sh vaqtdadir. A qlga 
m uvofiq kechirgan hayot insonni inson qiladi. Oliy jasorat haqiqatni 
nazariy m ushohada qilishdan iborat.
Aristotel fikriga k o ‘ra, oliy jasorat haqiqatni nazariy m ushohada 
qilishdan 
iborat. 
Jasorat, 
m o ‘tadillik, 
saxiylik, 
bag ‘rikenglikda 
ifodalangan qonun insonning fozil, erkin, yorqin tipidan iborat. 
A ristotelning etik ideali ana shunday xislatlarga ega insondir. Ayni ana 
shu hislatlar hayot ideali b o ‘lgan haqiqatni m ushohada etishga o ‘rgatadi. 
Demak, uningcha,