bo‘lib, u biladigan kishiga emas,
balki bilmaydigan, lekin o ‘zini
biladigan qilib k o ‘rsatuvchiga qaratilgan. A na shuning uchun ham kim
haqiqatda (barcha narsa uchun) umumiyni tadqiq etayotgan bo'Isa, u
dialektikdir; buni k o ‘rinish uchun qilayotgan kishi esa - sofist. Eristik va
sofistik xulosa chiqarish - bu, birinchidan, sinash san’ati sifatida
dialektika shug‘ullanayotgan m asalaga nisbatan olib qaralganda,
qalbaki
xulosa chiqarishdan iborat, hatto u chin b o ‘lsa ham shunday, chunki u
sabab to ‘g ‘risidagi fikrda aldab q o 'y ad i” ’° \ Aristotel fikricha. “Bahsni
yaxshi
k o ‘radiganlar
ham,
sofistlar
ham
bir
xil
dalillardan
foydalanishadi, lekin turli m aqsadlarda. B itta dalil ham eristik, ham
sofistik bo‘ladi, lekin bitta narsa uchun emas: eristikada - qalbaki
g ‘alaba uchun, sofistikada qalbaki donishm andlik uchun. Am alda
sofistika
haqiqiy donishm andlik emas, qalbaki donishmandlikdir.
Eristikning dialektikka m unosabatini m a’lum bir m a’noda chizmani xato
bajarganning geom etrga m unosabatiga o ‘xshatsa b o 'lad i”206.
Yuqoridagilardan
m a’lum
boMadiki,
Aristotel
“dialektika”ni
universal bilish metodi sifatida talqin qilar ekan, ayni paytda, uning
mantiqiy m azm uniga, mantiqiy tavsifiga k o ‘proq e ’tibor qaratadi.
Axloqiy qarashlari.
Axloq m asalalariga oid muhim savollarni
q o ‘yib, ularni tadqiq etgan m utafakkirlardan biri ham Aristoteldir. U
m azkur savollarni k o ‘proq etika doirasida m uhokam a qilgan va unga
uchta asarini: “N ikom ax etikasi” (otasi N ikom axga bag‘ishlangan)
“Evdem etikasi” (d o ‘sti va shogirdi Evdem yozm alari asosida tuzilgan),
“K atta etika” (yuqoridagi ikkita asardan olingan parchalardan tashkil
topgan) bag‘ishlagan.
A ristotelning axloqiy faoliyat va axloqiy jasoratlar to ‘g ‘risidagi
m asalalam i q o ‘yishi,
shu jum ladan, axloq kategoriyalarini tadqiq etishi
falsafiy yondashish asosiga qurilgan: u olam va unda insonning
faoliyatini qamrab oladi.
Birinchi
m uallim fikricha,
axloq
masalasini tadqiq etishga
kirishishdan avval quyidagi savollarni qo ‘yib, ularga javob topish kerak:
1) baxt-saodat nim a? 2) inson baxt-saodatga erishishga qodirmi yoki
y o ‘qmi? 3) baxt-saodatga erishish uchun qaysi y o ‘ldan borish kerak? 4)
inson eng buyuk m aqsad baxt-saodat ekanligini tushunib yetadim i207?
M azkur savollar hozirda ham o ‘zining ilmiy qim m atini y o ‘qotgan emas.
205 А ристотель. Соч. в 4-х тт. Т.2. -М .: :‘М ы сль”, 1978. С .554-555.
206 S hu asar: В.555.
207 Q adim gi v a 0 ‘rta asr G ‘arbiy Y e vropa falsafasi. —Т.: 2003. В .102.
190
Ularga javob qidirar ekan, Aristotel axloqiy
fazilatlar va ulam i aks
ettiruvchi kategoriyalarga m urojaat qiladi. Uning fikricha, barcha
fanlardagi kabi axloqda ham biror narsaning mohiyatini bilmay turib, uni
hosil qilishni tushunib b o ‘lmaydi. Ana shuning uchun ham, fazilat
nim aligini birinchilar qatorida Pifagor tahlil qilgan, am m o u m asalaga
n o to ‘g ‘ri
yondashgan.
X ususan,
Pifagor
fazilatlam i
raqam larga
tenglashtirgan, ularni o ‘z-o ‘ziga k o ‘paytirilgan raqam deb hisoblagan.
Aristotel Sokrat fikrlariga ham q o ‘shilmaydi,
chunki u fazilatlam i
bilim larga tenglashtirgan, aslida, bu ham to ‘g ‘ri emas. C hunki barcha
bilim lar fikr-m ulohaza bilan b o g ‘liqdir; fikr-m ulohaza esa inson ruhining
fikr yurituvchi qism ida vujudga keladi. Sokrat ruhning aqliy quvvatdan
boshqa quvvatlarini, jum ladan, ehtiros va fe ’l-atvorni y o ‘qqa chiqaradi:
uning kamchiligi ana shundadir.
Platon, Aristotel fikricha, ruh quvvatlarini
aqliy va noaqliy deb,
ikkiga b o ‘ladi va bu bilan m asalaga to ‘g ‘ri yondashadi. Shuningdek, u
ruhning ikkala qisrniga xos fazilatlam i ham aytib o'tadi, tavsiflaydi.
Lekin, shundan so‘ng yanglishadi: fazilatni o'zining oliy n e’m at haqidagi
ta ’limoti bilan bog‘lab, n o to ‘g ‘ri xulosaga keladi, xususan, oliy n e ’matni
fazilatlarga bog‘liq emas, deb tushuntiradi.
Aristotel fikricha, axloqiy fazilatlam i m uhokam a etishda shunga
e ’tibor berish kerakki, har qanday ilm da va hunarda qandaydir m aqsad
b o ‘ladi; aynan ana shu m aqsad n e’m at hosil qilishni ko ‘zda tutadi.
Barcha
fazilatlar,
n e ’m atlar
uchun
umumiy
bo‘lgan,
ulami
birlashtiradigan
umumiy asos, m aqsad — oliy n e ’m at m avjud208.
M ukammal m aqsad baxt-saodatdir. Lekin “baxt-saodat ju d a ko'p, turli-
tum an n e’m atlardan tashkil topadi”209. Ana shu n e’m atlarga, fazilatlarga
erishishga intilib yashash baxt-saodatga eltadi. M ana shu fikrlarga
tayanib, Aristotel quyidagi xulosaga keladi:
Do'stlaringiz bilan baham: 
