A n t ik d a V r fa L sa fa si

Geotsentrik sistema.
A ristotelning borliq to ‘g ‘risidagi ta ’lim otining 
m uhim qirrasini geotsentrik konsepsiyasi tashkil etadi. U olam ning 
m arkazida harakatsiz Yerning majudligini e ’tiro f etishni taqozo qiladi. 
Bu qarash A ristotelgacha bo ‘lgan matem atik v a astronom lar tom onidan 
uzoq vaqt davom ida shakllantirilgan. Ulardan biri K ichik Osiyodagi 
Knidalik Evdoks hisoblanadi. U Pifagorchi Arxit ham da Platon shogirdi 
bo'lgan. Platon pifagorchilardan yoritgichlam ing mukammal ekanligi, 
aylana 
b o ‘ylab 
tekis 
harakat 
qilishi 
to ‘g ‘risidagi 
tasaw u rlarn i 
o ‘zlashtirgan. Planetalar harakatiga notekislik xos. Bu Oyga, Quyoshga 
tegishli emas. Planetalar avval “to ‘g ‘ri” harakat bilan harakatlanadi, 
y a’ni Q uyosh v a Oy harakatlangan tarafga qarab harakatlanadi, lekin 
keyinchalik m a’lum bir paytda harakatdan to'xtaydi (ulam i o ‘rab olgan 
yulduzlar orasida) va teskariga qarab aylana boshlashadi. Undan keyin 
yana “to ‘xtash” sodir b o ‘ladi va yana teskari y o ‘na!ishda harakatlanadi. 
B uning natijasida, yulduzlar osm onda turli o ‘lcham ga ega bo‘lishadi.
174

---

Bu anom aliyalarga o 'x sh ab k o ‘rinadigan planetalar harakatidagi 
holat 
pifagorchilam ing 
yoritgichlar 
harakatining 
mukammalligi 
to ‘g ‘risidagi tasavvuriga zid edi va uni tushuntirishni taqozo etardi. Buni 
tushuntirish vazifasini Platon q o ‘ygan edi: u planetalar harakatidagi 
“anom aliyalar”ni tekis aylanm a harakatlam i q o ‘shish orqali chiqarib 
tashlashni tak lif etgandi.
Platon q o ‘ygan savolga Evdoks birinchi b o ‘lib javob berishga 
urinadi. U o ‘q atrofida biri ikkinchisiga muayyan burchak ostida 
engashgan holda aylanadigan konsentrik sferalar m avjudligi to ‘g ‘risida 
gipotezani 
ilgari 
suradi. 
Bu 
gipotezani 
Kalipp 
ancha 
m ukam m allashtiradi: u Quyosh, Oy, planetalam ing har biri uchun biri 
ikkinchisini davom ettiradigan k o ‘p sferalar m avjudligini (masalan, Oy 
uchun turli xil o ‘q atrofida aylanadigan besh sferaning m avjudligini 
ta ’kidlaydi; ustozi Evdoks uni uchta deb bilgan edi) aytadi. Bu 
sferalarning borliqda real m avjudlik yoki y o ‘qlik ekanligini Evdoks va 
K alipplar o ‘ylab ko ‘rishm agan, ular buni m atem atik, geom etrik m etodlar 
yordam ida keltirib chiqarishgan.
Aristotel ilk bor bu sferalam i real tarzda m avjud deb hisoblaydi. 
Ularni biri ikkinchisining ichiga joylashtirilgan sharlar tarzida tasavvur 
qilib, biri ikkinchisiga harakat b ag ‘ishlaydi, deb hisoblaydi. Ularning 
ham m asi real tarzda harakatlanadi, barchasi kristall singari tiniq. 
Ularning eng chetkisi - harakatsiz yulduzlar sferasi. Aynan ana shunga 
olam ning harakatsiz dastlabki harakatlantiruvchi kuchi tegib turadi, 
buning oqibatida harakatsiz yulduzlar birinchi harakatlantiruvchi kuchga 
aylanib qolishadi. Chetki sfera bilan m arkazda joylashgan harakatsiz Yer 
o ‘rtasida konsentrik tartibda planetalar, Quyosh, Oy sferalari joylashadi. 
Yoritgichlar va planetalar bu sferalarga m ahkam langan va ular bilan 
birga har bir planetaga xos tezlikda harakatlanishadi. A ristotelning bu 
kosm ologik sistemasini tez orada Eritosfen, Gipparx, Ptoloineylar 
qurishgan geotsentrik sistem a siqib chiqardi.
Ayni paytda, A ristotelning boshqa kosm ologik qarashlarining ta’siri 
kuchli b o ‘ldi. X ususan, bu olamni ikkiga: Yerga (to ‘rt elem enti bilan 
birga: tuproq, suv, havo, olov) va osm onga (beshinchi elem ent — efirga) 
ajratdi. Efirdan osm on jism lari va osm onning o ‘zi paydo b o ‘ladi. Bu — 
abadiy m avjud v a m ukam m al b o ‘lgan jism lar sohasi. B unda osmon 
jism larining eng m ukam m al hisoblangan harakatsiz yulduzlari bor. Ular 
yasalgan m odda - efir. Ular Yerdan shunchalik uzoqda joylashganki, 4 ta 
Yer elem enti ularga ta ’sir k o ‘rsata olmaydi. Q uyosh va Oy ham efirdan
175

---

tashkil topgan, biroq ular harakatsiz yoritgichlar, yulduzlardan farqli 
o ‘laroq, Yerning 4 ta elementi ta ’sirida bo‘ladi.
Erda mavjud predm etlar 4 ta yer elem entidan: tuproq, suv, havo, 
olovdan paydo b o ‘ladi. Ular Yerda joylashgan bo'lib. to ‘xtovsiz 
o ‘zgarish, almashish, paydo b o ‘lish va halokatga uchrash sohasini tashkil 
etishadi. Elem entlam ing orasida o g ‘irrog‘i hisoblangan Yer (tuproq) 
olam ning markazini egallaydi. U sharsim on shaklga ega, buni Oy 
tutilganda Oy diskiga qarab siljiydigan Y er soyasining dumaloq shaklda 
b o ‘lishi tasdiqlaydi. Y er shari suv bilan o ‘ralgan, suv qatlami ustida havo 
qatlami joylashgan. Yengilroq bo‘lgan elem ent - olov bo‘Iib, u Y er va 
Oy oraiig‘idagi m akonda o ‘m ashgan ham da beshinchi elem ent efir 
chegarasi bilan kesishadi.
Aristotel fikricha, faqat olamdagi jism largina emas, balki harakatlar 
ham 2 ta turga bo ‘linadi: m ukam mal (aylana b o ‘ylab tekis harakat) va 
nomukamm al (ya’ni, to ‘g ‘ri chiziqli) harakatlar. M ukammal harakatning 
so f nam unasi bu harakatsiz yulduzlar sferasining Yer atrofida aylanishi.
U nchalik m ukamm al 
bo ‘lm agan 
harakatlar namunasi 
— bu 
planetalam ing 
notekis 
va 
qisman 
o g ‘ishgan 
harakati. 
Planetar 
harakatning murakkabligi va chalkashligi ularga yer elem entlarining 
ta ’siri bilan taqozo etilgan.
H arakatning nom ukam m al shakli - bu yuqoridan pastga qarab, yoki 
Y er m arkaziga qarab bo ‘lgan harakat. Bundan Aristotel, Yer faqat 
olam ning m arkazini egallabgina qolmay, undan tashqari, yana unda 
harakatsiz b o ‘ladi ham, deb xulosa chiqaradi. Agar Y er harakatga kelgan 
taqdirda ham, qaytadan to ‘xtab qolgan b o ‘lar edi.
A ristotelning 
harakat 
to ‘g ‘risidagi 
qarashlarining 
m aqsadga 
m uvofiqliq 
kontekstida 
F.Koplston 
talqini 
e ’tiborga 
loyiqdir. 
A ristotelning fikricha, har qanday tabiiy harakat maqsadga ega. X o ‘sh, 
tabiatda qanday m aqsad mavjud? B u - im koniyat holatidan borliq 
holatiga rivojlanish yoki materiyadagi shakllar uyg‘unlashuvi. Garchi 
Aristotel tabiatda qandaydir ongli m aqsad m avjudligiga mantiqan izn 
bergan bo‘Isa-da, Platondagi kabi, unda ham tabiatga nisbatan teologik 
qarashlar m exanistik qarashlardan 
k o ‘ra ustunroq. 
Biroq 
uning 
teleologiyasi (ilohiyoti) barcha narsani qam rab ololmaydi va barcha 
joyga singib keta olmaydi, binobarin m ateriya b a ’zan teleologiyaga 
b o ‘ysunm aydi (jum ladan, m ajruhlar paydo bo‘lgan holat m ateriyaning 
o ‘zidagi nuqsonlar bilan izohlanadi). Shu sababli, ba’zan hech qanday 
m aqsadni ko'zlam aydigan hodisalar ham ro‘y beradi, biroq yuzaga 
kelgan holatlardan zinhor qochib bo‘lmaydi. Buning uchun. jum ladan,
17fi

---

garchi m ajruhlarning paydo b o ‘lishiga “norozi b o ‘lsa-da”, “tabiatga 
ko ‘ra” ro‘y beruvchi hodisalam i chorlovchi то аг>т6|ш-тоу yoki 
‘‘g'ayriixtiyoriylik” javobgar. Bu kabi hodisalar noxush va ular, 
jum ladan, xazina topib olingan holatdagi kabi quvonchli holatni o ‘zida 
aks ettim vchi "baxtli ta so d if’dan keskin farq qiladi.
Tabiatda ham m a narsa m a ’lum bir m aqsadda yuz beradi, deya 
ta ’kidlashga Aristotel haqlim idi? Platon olam dagi rux va demiurg 
tamoyilini ilgari surgan va shu sababli u tabiatda barcha narsa nima 
uchundir qilinadi, deydi. U holda, Aristotelning so ‘zlaridan m a’lum 
b o ‘ladiki, teologik (ilohiy) faollik - tabiatga xos xususiyat. Haqiqatan 
ham, ba’zan u Tangrini yodga oladi, biroq tabiat qay y o 'sin d a Tangri 
bilan bogTanganligini aniq tushuntirib bera olmaydi. “M etafizika”dagi 
Tangriga bergan tavsifi esa uning tom onidan tabiatga nisbatan har 
qanday m aqsadga y o ‘naltirilgan faolligiga barham beradi. Ehtimol, buni 
Aristotelning em pirik fanga nisbatan yildan-yilga kuchayib borayotgan 
qiziqishining unga Tangri to ‘g'risidagi m asala b o 'y ich a o ‘z nuqtai 
nazarini aniq belgilab olishiga imkon bermagani, va boz ustiga, bu 
qiziqishning Aristotel ilmiy qarashlarining uning m etafizik fikrlariga 
to‘g ‘ri kelmasligi t o 'g ‘risidagi o ‘rinli ayblovga sabab b o ‘lgani bilan 
izohlash mum kindir. Aristotelning tabiat telcologiy^asiga (tabiatda 
hamma narsa oldindan belgilangan m aqsadga muvofiq qilib yaratilgan, 
deya talqin qiluvchi diniy talimot) oid qarashlarini inkor etish yoki unga 
shubha qilish fikridan mutlaqo yiroq boTgan holda, Aristotel m etafizik 
nazariyrasining yoki uning ilohiyotining unga tabiat to ‘g ‘risida aqlan 
boshqariluvchi tizim sifatida so ‘z yuritishiga huquq bermasligini e ’tiro f 
etish joizdir; u buni ko‘p bora takrorlagan. Shak-shubhasiz, Aristotelning 
ushbu mulohazalari so f m avhum lik alomatini kasb etadi.
Aristotelning fikriga ko‘ra, borliq - Oy ostidagi (yorug‘ olamdagi) 
va Oy ustidagi (sam ovotdagi) kabi ikki turli olamdan iborat. Sam ovot 
olam ida y o ‘q b o ‘lib ketishga, o'zgarishlarga yuz tutm aydigan yulduzlar 
joylashgan. U lar fazoga joylashib, to ‘g 'ri chiziq bo‘ylab em as, balki 
aylana bo ‘ylab harakatlanadi. Faqat to ‘rt unsurgina t o 'g ‘ri chiziq bo'ylab 
harakatlanadi. A ristotelning ta’kidlashicha, yulduzlar boshqa unsurdan -
aylana bo ‘ylab joylashishdan boshqa hech qanday o ‘zgarishlarga yuz 
tutm aydigan beshinchi va eng oliy unsur boTgan efirdan iborat. Aristotel 
Yer doira shaklida bo‘lib, borliqning m arkazida harakatsiz joylashgan, 
uning atrofida esa suv, havo va olov yoki kul qatlamlari joylashgan, 
deydi. Ulardan tashqarida samo gumbazi joylashgan, ulardan eng
177

---

uzoqdagisi harakatsiz yulduzlar doirasi b o ‘lib, dastlabki dvigatel 
tom onidan harakatga keltiriladi.
A ristotel Kalippning sferalar soni o ‘ttiz uchga (aynan shunday 
m iqdor sayyoralar harakatini izohlashga im kon beradi) teng, degan 
g ‘oyasini o ‘zlashtirgani holda, yana teskari tom onga harakatlanuvchi 
yigirm a ikki sferaning ham m avjud ekanligini e ’tiro f etadi. Bu sferalar 
boshqa sferalam ing q o ‘shni sferadagi sayyoralar harakatini buzishga 
intilishiga qaram a-qarshi turish m aqsadida boshqalariga o ‘tib ketadi. Shu 
tariqa, unda eng uzoq sferani hisobga olm agan holda, ellik beshta sfera 
bo'lgan va bu shundan dalolat beradiki, nim a uchun Aristotel 
“M etafizika”da 
yulduzlar 
sferasini 
harakatlantiruvchi 
dastlabki 
dvigateldan tashqari, ellik beshta harakatlanm aydigan dvigatellar ham
m avjudligini ta ’kidlaydi (Uning e ’tirofiga k o ‘ra, agar K alippning emas, 
balki Evdoksning hisoblashini haqiqiy deb oladigan bo‘lsak, u holda 
ellik beshta emas, balki qirq to ‘qqizta sfera b o ‘ladi). A ristotelga k o ‘ra, 
bu olam da ayrim narsalar yuzaga keladi v a y o ‘qoladi, turlar va navlar esa
- abadiy.
Shunday qilib, A ristotel ta ’lim otida biz zamonaviy mazm undagi 
tadrijiylik g ‘oyalarini topa olmaymiz. Biroq, garchi Aristotel turlam ing 
tarixiy tadriji nazariyasini yarata olm agan b o ‘lsa-da, “ideal” darajadagi 
tadrij deya ataluvchi tadrijni yoki Shaklning roli yanada baland darajaga 
k o ‘tarilib, barcha narsa yanada kuchayuvchi butun m avjudotning tuzilish 
nazariyasini - borliq tuzilishini tavsiflovchi nazariyani yarata bildi. 
Ushbu tuzilish negizida noorganik m ateriya joylashgan b o ‘lib, undan 
so 'n g organik m ateriya joylashgan, zero o ‘sim liklar - kam roq 
takom illashgan va hayvonlardan bir p o g ‘ona pastda joylashgan. Biroq, 
hatto hayot tam oyili sifatida o ‘sim liklam ing ham joni bor, Aristotel buni 
“yashashga qodir tabiiy tana entelexiyasi” (“Ruh haqida” risolasida 
q o ‘llangan tushuncha) sifatida talqin qiladi. Ruh, tanadan ajralmagan 
holda bir paytning o ‘zida uning shakl-u sham oyili, harakatlanishi 
tam oyili va uning m aqsadi ham hisoblanadi. Tana ruh uchun m avjud va 
har b ir a ’zo — uning faolligini ta ’m inlash m aqsadiga ega.