|
tattva
) alohida ajratib ko‘rsatiladi: “ 1) bilish vositalari,
2) to'g'ri bilish obyektlari
(prameya),
3) shubha (
sanshaya
), 4) motiv
(
prayodjana
), 5) misol (
drishtanta
), 6) holat
(siddxanla).
7) sillogizm
qismlari
(avayava).
8) taxmin, faraz (
tarka
), 9) ishonch (
nirnaya
), 10)
diskussiya (
vada),
11) bahs (
djalpa),
12) yopishib olmoq, bahona
qidirmoq (
vilanda
), 13) soxta dalil (
xetvabxasa
), 14) buzib ko‘rsatish
(i
chxala
), 15) mohiyatga daxldor emas e’tiroz (
djati
), 16) hal qiluvchi
dalil
(nigraxastxana) —
ana shunday ro‘yxat”56.
Vaysheshikada
(vishesha - o ‘ziga xoslik) olamdagi xilma-xillik,
individuallikning asosini ko‘rib, his qilib bo‘lmaydigan atomlardan
qidirib topish zarurligi uqtiriladi. Bu ta'lim otga muvofiq, haqiqiy o‘ziga
xoslik, individuallik his etib bo4maydigan atomlarda ko'rinadi.
Vaysheshikada teologiya masalalari kobrilmaydi. Ilk bor bu ta ’limot
Kanadaning “Vaysheshika sutra”sida sistemali tarzda bayon qilingan.
Vaysheshika ta’limotining o ‘zagini
6ta kategoriya hosil
qiladi:
substansiya (
dravya
), sifat, harakat, umumiylik (
samanya
), o‘ziga xoslik
(vishesha)
va mansublik (
samavaya
). Bular ontologik xarakterga ega va
ana shunisi bilan nyaya kategoriyalaridan (ular, asosan, mantiqiy
kategoriyalardir)
farq
qiladi
hamda
vaysheshikaning
borliq
muammolarmi muhokama etishidan dalolat beradi. Xususan, birinchi
uchta
kategoriya
makon
va
zamonda
mavjud
bo‘lgan
tabiat
predmetlarini, keyingi uchtasi ulardan tashqarida o‘z holicha mavjud
bo‘lgan jismsiz narsalami
ifodalaydi.
Boshqa bir munosabatda
Vaysheshikada barcha obyektlar ikki turga - mavjud va mavjud
emaslarga ajratiladi. Bunda yuqorida qayd etilgan olti kategoriya mavjud
bo‘lgan obyektlarga nisbatan qo‘llaniladi.
Substansiyani tavsiflar ekan, uning to‘qqiz turi farqlanadi: yer, suv,
olov, havo, efir, vaqt, fazo, jon va aql. Sifatning 24 turi sanab o‘tiladi:
tana orqali his etish, ta’m, rang, hid, tovush, miqdor, boMinish va
qo‘shilish, aniqlik, uzoqlik va yaqinlik hamda bilish, lazzatlanish va
azoblanish, xohish, fazilat va illat, taassurot, nafrat, hayrat, og‘irlik,
oquvchanlik va tezlik kabi qobiliyatlar. Harakatlanishning 5 ta turi:
ko‘tarilish, tushirilish, siqish, kengaysh va umumiy harakat.
Umumiylik ikki turda - yuqori va quyida namoyon bo‘ladi. Bunda
borliq yuqori umumiylik, substansiallik va boshqalar quyi umumiylikdan
iborat.
O'ziga
xoslik
yakkalikda
k o ‘rinadi
hamda
mangu
substansiyalarda mavjud deb ta’riflanadi. Borliq — umumiylikning oliy
turi. Mansublikning mohiyati shundaki, unda ikki o ‘zaro chambarchas
56 А нтология м ировой философии. В 4-х т.т. Т.1 . 4 .1 . -М .: М ы сль, 1969. С.141.
47
bog‘langan narsalardan birining madad beruvchi, ikkinchisining madad
oluvchi ekanligini bilib olishga imkon beradi (masalan, butun va qism,
mato va ip)57.
Vaysheshikada bilishning ikki turi: hissiy bilish va xulosalash
farqlanadi.
Sankxya
Qadimgi Hindistonda ilk bor shakllangan falsafiy
sistemalar (darshanlar)dan biri hisoblanadi. “Sankxya’" so‘zi sanskrit
tilidan olingan bo‘lib, o ‘zbek tiliga o‘girilganda “hisoblovchi”, “sanab
chiquvchi” degan m a’noni beradi. Bunday nom berilishiga sabab
shundaki, mazkur ta’limot o 'z oldiga borliqni uning asosiy obyektlari va
ulami bilish vositalarini to‘g‘ri anglash, tushunishni maqsad qilib
qo‘ygan. Sankxyaning asoschisi, mashhur hind donishmandi Kopiladir.
Sankxya dualistik ta’limot deb baholanib, unga bir qancha
yondashishlar mavjud. Xususan, klassik sankxya, teistik sankxya va
materialistik sankxyalar farq qilinadi58
Sankxya dualizmi unda borliqning ikkita boshlang‘ich asosi — tabiat
va ruhning o ‘zaro uyg‘un holda mavjudligini ta’kidlashda ko‘rinadi.
Prakriti - bu tabiat, tabiiylik. Purusha esa inson zoti ibtidosi, aniqrog'i,
inson joni, ruhi bo‘lib, u allaqanday dunyoviy ruh sifatida talqin etiladi
(bu vedalardagi purusha emas).
Sankxyada tabiat yoki materiyaning mavjudligi 24 ta kategoriya
orqali ko‘rsatiladi.
Sattva, radjas
va
lamas
uchta sifat bo‘lib, ularning
belgilari xotirjamlik, lazzat va azobda namoyon bo‘ladi. Bu uchta
sifatdan ong (
buddxi
) paydo bo‘lib, u buyuk (
maxcit
) deb ham ataladi.
Undan o ‘z-o‘zini anglash (
axamkara
) vujudga keladi; o ‘z navbatida,
undan yana o‘n olti sifat kelib chiqadi. Ular teri sezgisi
(sparsha),
ta’m
(rasana),
ko‘rish (
chakshu
), hid
(gxrana)
va eshitish
(shrotra)
a’zolari
bo‘lib, bilish vositalari hisoblanadi. Shuningdek, beshta harakat a’zosi:
ajratib chiqarish, tug‘dirish, nutq, qo'llar va oyoqlar, aql hamda beshta
tanmatraiar
mavjud. Tanmatra nozik, idrok etilmaydigan beshta
boshlang‘ich element (
bxuta
) bo‘lib, ular mos idrok turlarining asosini
tashkil etadi. Shakl
(rupa)
dan - yorug‘lik, ta’mdan - suv, hiddan - yer,
tovushdan - makon, teri sezgisidan - havo kelib chaqadi; shunga
o ‘xshash beshta
lanmatradun
beshta boshlang‘ich element vujudga
keladi.
Bu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, upanishadlarda ta’kidlangan
hissiyot va tashqi stixiyalar muvofiqligi sankxyada dag‘al, moddiy
57 А н тология м ировой ф илософ ии. В 4
- y
т
т
.
Т. I ., Ч. I . —М .: М ысль, 1969. С. 150.
58 Ч аны ш ев А .Н . К урс лекц и й по древней ф илософии. -С .8 7 -9 1 .
48
boshlang‘ich elementlar (
bxuta
) va nozik mohiyatlar
{tanmatr
)ni
tushuntirish uchun qo‘llaniladi. Shunday qilib, qayd etilgan yigirma to‘rt
kategoriya materiyani tavsiflash bilan bog‘liq. Yigirma beshinchi
kategoriya —
purusha
faol bo' Imagan, gunsiz, lazzatlanuvchi va hissiy
mushohada etuvchi, mangu ong bilan birga bo‘lgan dunyoviy ruhni ifoda
etadi.
Sankxyada materiya va ong, tabiat va ruh o ‘rtasidagi aloqa qadimgi
hind rivoyatidagi ko‘r va cho‘loq munosabatiga qiyos qilinadi: ko‘r
cho‘loqni opichlaydi, cho‘loq esa unga yo‘l ko‘rsatadi. Buning m a’nosi
shundaki, purusha (sof ruh) o‘z holicha harakatlana olmaydi, faol emas;
u prakriti (materiya) faolligi tufayli harakatga keladi. Purusha bilimi
yordamida prakriti ta’siridan ozod bo‘ladi. Sankxya bilishning uchta
vositasini tan oladi: idrok, xulosalash, va guvohlik berish.
Yuqorida bildirilgan fikrlar darshanlarga mifologiyaning kuchli
ta’siri bo‘lganini tasdiqlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
