A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Qadimgi X itoydagi diniy-m ifologik tasavvurlar va old falsafaning 
shakllanishi qanday kechdi?
2. K onfutsiyning falsafiy fikr rivojidagi o ‘m i qanday?
3. Konfutsiy izdoshlari to ‘g‘risida nim alam i bilasiz?
4. M oizm ning mohiyati nim ada?
5. D aosizm sning asosiy g ‘oyalari nim alardan iborat?
6. D aoslarning ijtimoiy ideali nim alardan iborat?
7. D aoslarning axloqiy ideali nim adan iborat?
8. Legizm qanday falsafiy ta ’limot?
9. Shan Yan ijtim oiy-siyosiy qarashlari qanday?
10. Qadim gi Xitoy naturfalsafasi to ‘g ‘risida nim alam i bilasiz?
15
А нтология мировой ф илософ ии. T .l. Ф илософ ия древности и средневековья.
4.1 -М .: М ы сль, 1969. —С.223-234.
61

---

QADIMGI GRETSIYADA OLD FALSAFIY FIKRLAR
Qadimgi grek mifologiyasi
Qadim gi Gretsiya tarixida neolit va bronza asrlarini, bronza asri 
ichida K rit (eram izdan avvalgi ikkinchi m ing yillikning ikkinchi yarm i) 
va G om er (eram izdan avvalgi birinchi m ing yillikning ikkinchi yarm i) 
“osiyosifat” ilk sinfiy jam iyatlarini ajratish mumkin. Gom er Gretsiyasi -
Ellada ilk eposlar - “ Iliada” va ‘‘O disseya”ning yaratilishi bilan mashhur. 
U lar Qadimgi G retsiyada falsafaning vujudga kelishida muhim rol 
o ‘ynagan. Elladada (qadim gi greklar o ‘zlarini ellinlar deb atashgan) 
falsafa quldorlik m unosabatlarining shakllanishi bilan b og'liq holda 
vujudga keldi. U nda yer egalari aristokratiyasiga qarshi hokim iyat uchun 
kurashayotgan shahar sanoat-savdo sinfi dunyoqarashi o ‘z ifodasini 
topgan. Elladada polislar (shahar-davlatlar)ning vujudga kelishi va 
rivojlanishi shahar m adaniyatining taraqqiy etishiga, shuningdek, tovar- 
pul m unosabatlarining rivojlanishiga turtki berdi. Siyosiy sohada esa 
avtoritar aristokratik tuzum dan boshqarishning dastlabki dem okratik 
shakllariga o ‘tishiga olib keldi. 
Bu jarayon, 
dastlab, 
Qadimgi 
G retsiyaning rivojlangan hududi loniyada sodir b o ‘ldi.
Ioniya — Gretsiyaning boshlanishi va O siyoning oxiri. Eramizdan 
avvalgi XII asrda doriylar bosqinchiligi natijasida k o ‘hna egey 
m adaniyati xarob b o ‘lgach, G retsiyaning o'zi nisbatan xaos va varvarlik 
holatida b o ‘lsa ham, loniya ko ‘hna sivilizatsiya ruhini saqlab qolgan 
edi76.
Eramizdan avvalgi VIII-VII asrlarda Ioniya Egey dunyosining ilg‘or 
qism i b o ‘lgan. U K ichik Osiyo yarim orolining g ‘arbiy qirg‘o g ‘ida 
joylashgan. 12ta mustaqil polislardan: Milet, Efes, Klazomen va 
boshqalardan tashkil topgan. Ioniya - epik poeziya vatani. Gom er 
Ioniyalik boMgan. Ioniya lirika vatani hamdir. Birinchi logograflar (“so ‘z 
yozuvchilar”) va birinchi tarixchilar ham ioniyaliklar. U lar orasida 
M iletlik geograf Gekatey, tarixchi Gerodot ham bor. Birinchi grek 
faylasuflari ham ioniyaliklar ekanligini aytish lozim.
G rek falsafasining shakllanishi shart-sharoitlari haqida gapiradigan 
b o ‘lsak, uning nafaqat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, balki m a’naviy om illar 
bilan taqozo etganligini ham aytish zarur. A na shunday m a’naviy 
om illardan biri grek m ifologiyasidir. Qadim gi greklar m a’naviy 
dunyosini aks ettiruvchi G om er va Gesiod poemalari uning muhim
76 C opleston F. H istory o f philosophy. V ol.1. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P. 13.
62

---

nam unasidir. M azkur poem alar sotsioantroporaorfizm ning yorqin ifodasi 
b o ‘lib, unda badiiyat, m ifologiya va din elem endari birgalikda 
m avjuddir77.
Endi grek m ifologiyasiga tegishli poem alar mazmuni ustida to ‘xtalib 
o ‘tamiz. Avvalambor, aytish kerakki, G om er va Gesiod poem alari va, 
umuman, 
shu 
davrning 
boshqa 
eposlari 
m azm unida m ifologik 
dunyoqarashga xos xususiyatlar o ‘z aksini topgan. M a’lumki, m ifologik 
dunyoqarashda olainning boshlang‘ich asosi masalasi Kosm osning 
boshlang‘ich asosi yoki g ‘ayritabiiy er-xotin juftligining dunyoning 
bosblang‘ich ibtidosi ekanligi m asalisidan iborat. Bunday juftliklam i 
G om er erkak xudo Okean v a ayol xudo Tefidda k o ‘radi. Okean — 
xudolam ing ibtidosi, u suv, daryolar, quduqlam i yaratadi. Stiks bilan 
O kean yerosti xoqonligi orqali oqadi. Gom er kosm ologiyasi b o ‘yicha 
dunyo 3 qismdan: osmon, yer va yerostidan tashkil topgan. Yer 
harakatsiz, dum aloq tekislik. Osmon majmuasi, asosan, m isdan yaralgan. 
Juda kam hollarda tem irdan yasalgani to ‘g ‘risidagi fikrlar uchraydi. 
Osmon va Yer oralig‘ining yuqori qismi efir, quyi qismi havo bilan 
to ‘Ldirilgan deb aytiladi. Osmon ustunlarga tayanib turadi. Ustunlarni 
titan A tlant q o ‘riqlab turadi. Q uyosh - G elios xudosi, Oy - Selena ona 
xudosi, uning singlisi Eos - Tong xudosi. Y ulduzlar turkumi vaqti-vaqti 
bilan Okeanga sho‘n g ‘ib, o ‘z jilvalarini yangilab turishadi. Yerosti esa 
Erib, Aid va Tartardan tashkil topgan, bunda Eribga Okean ortidagi 
joydan kiriladi.
Sotsioantropom orfizm Gom er eposiga xos xususiyatdir. Bu eposda 
tabiiy va ijtimoiy hodisalar g‘ayritabiiy antrom orf qobig‘iga ega. 
Xususan, g ‘ayritabiiy kuchlar o ‘zaro qon-qarindoshlik m unosabatlarida 
b o ‘lishadi. M asalan, uyqu xudosi - Gippos, o ‘lim xudosi - Tanatos, 
ukasi - egizagi - dahshatlar xudosi, Fobos - urush xudosi Aresning 
o ‘g ‘li. Yer, suv va osmon aka-ukalar Aid, Poseydon va Zevslam i 
gavdalantiradi. Tibbiyot — Pean, aqlsizlik - Ata, qasos - Eriniya, janjal -
Erida xudolari bilan bog‘lanadi. Ко"rib turibm izki, xudolar Qadimgi 
M isrdagidek yarim hayvon-yarim odam qiyofasida emas, balki so f 
odam lar tim solida nam oyon b o ‘lishadi.
X udolam ing odam larga o ‘xshashligi ulam ing xulq-atvoridan ham 
k o ‘rinadi. Xususan, xudolar tanali, ulam i jarohatlash m um kin, bundan 
ular iztirob chekadilar. Lekin xudolar, odam lardan farqli o ‘laroq, abadiy 
navqiron va mangudir. U lam ing qoni alohida tuzilishga va k o ‘rinishga 
ega.
77 Q ‘sha asar: B.14-1 5.
63

---

O lim piya dini — bu Qadimgi G retsiya polislarining rasmiy dinidir. 
U ning nomi Olim p tog‘idan (Fessaliyada) kelib chiqqan b o ‘lib, qadimgi 
greklar tasavvurida unda xudolar yashagan. Olim piyaning bosh xudolari 
o ‘n ikkita: Zevs, uning ukasi Posey don, Zevsning singillari - G estiyning 
istiqom at qiladigan joyi xudosi, yer hosildorligi xudosi - Demetra, 
Z evsning singlisi - xotini Gera, Zevsning farzandlari: Afina, Afrodita, 
Gefest, Germes, Ares, Geba, Apollon.
G om er m ifologiyasida antropologik tasavvurlar ham mavjuddir. 
X ususan, unda odam larning kelib chiqishi, hayot mazm uni xudolar bilan 
bog‘liq holda tushuntiriladi. Insonlarning burchi - xudolarga qurbonlik 
qilish, ulardan shavqat, k o ‘m ak so'rash. Lekin xudolar insonlar 
iltim oslarini qabul qilishi ham, qabul qilm asligi ham mumkin.
Tnsonda tana va uch turdagi ruh m avjuddir. Ulardan biri - psyuxe. 
B u - oddiy jon, u tanaga o ‘hshaydi, uning boshqa ko‘rinishi. “Psyuxe” -
hayotning ibtidosi va tana harakatining manbai. Inson o ‘limidan keyin u 
tanani tark etadi, A idga k o ‘chib o ‘tadi. R uhning boshqa k o ‘rinishi -
“Tyum os” . U ruhning affekt-iroda qismi. Uchinchi turi - “N oo s”, y a ’ni 
aqldir. Ruh, psyuxe butun tana bo‘ylab tarqalgan, tyum os - ko‘krakda, 
noos esa - diafragm ada joylashgan. X udolar va insonlarga ruhning 
barcha turlari, hayvonlarga esa, dastlabki ikkisi xosdir.
G om er eposida taqdir qadim gi grek so ‘zlari “M oyra”, “M oros”, 
“A nanke” va “A ysa” orqali ifodalanadi. Taqdirni hech bir kuch 
b o ‘ysindira olmaydi, u xudolardan ham kuchli. O dam lar va xudolar 
taqdirga bog‘ liq.
Gom er eposida xudolarga qarshi kurash ham tasvirlanadi. Xususan, 
D nom ed Afroditni yarador qiladi. U xudolar bilan tenglashishga tayyor. 
X udolar va odam lar oralig‘ini qahram onlar, yarim odam — yarim xudolar 
to ‘ldirishadi. M asalan, Axill - Shox Peleya va ona xudo Fetidalam ing 
o ‘g ‘li. Q ahram onlar - oTadigan shaxslar. U lar odam lar orasida odam lar 
kabi yashashadi.
Gom er eposida falsafiy fikr elementlari ham y o ‘q emas. Buni Okean 
va Taqdim ing deantrom orflashtirilishida, xudolarning shaxssiz taqdirga 
b o ‘ysundirilishida, xudolarga qarshi kurashlarida, aqlni ulug‘lashda 
ko ‘rish mumkin. N arigi dunyo bu dunyoga nisbatan yom onroq deb 
baholanadi. A idda “psyuxe” sharpa singari mavjud, unda faqat oMgan, 
ongdan judo b o ‘lgan kishilar soyasida o ‘tiradi. Axill yer ostida shox 
bo‘ lishdan k o ‘ra, yer ustida xizm atkor bo‘Iishni afzal k o ‘radi.
Gesiod.
G om er yarim afsonaviy shaxs bo‘Isa, Gesiod tarixiy 
shaxsdir. U Beotiyning Askra shahri yaqinida yashagan. Gesiod ijodi
64

---

davom ida m iflam i sistem aga solgan. Uning nomi bilan ikkita poema: 
“Ishlar va kunlar” va “Teogoniya” bog‘liq. Birinchisida asosiy e ’tibor 
inson va uning ehtiyojlariga qaratiladi, xudolar haqidagi afsonalar 
yordamchi rol o'ynaydi. Bu asarda Gesiod ukasi bilan bo‘lgan nizo 
to ‘g ‘risida gapiradi. M erosdan o 'z ulushini olgan ukasi Pers keyinchalik 
beandishalik qilib, Gesiod ulushini ham sud orqali olib q o ‘yadi. Gesiod 
ijtimoiy adolatsizlikni k o ‘radi. U ochlikda qoladi. Biroq, uni haqgo‘yligi 
va niehnatsevarligi qutqaradi. 0 ‘z ukasini halollikka chaqiradi. Ikkinchi 
poem a - ‘T eo g o n iy a”da xudolarning kelib chiqishi to ‘g ‘risida so ‘z 
boradi. X udolarning tabiiy va ijtimoiy hodisalarni o ‘zida namoyon 
qilishini hisobga olsak, bu poem aning olamning paydo bo ‘lishi, unda 
odam ning tutgan o ‘mi to ‘g ‘risida ekanligini, y a’ni dunyoqarash 
m azm unga egaligini payqash qiyin emas.
Gom er eposida ko'proq aristokratlar ideallari aks etgan bo‘lsa, 
Gesiod eposida dehqonlar manfaati tavsifi o ‘z ifodasini topgan. Poemada 
mavjud b o ‘lgan tovar-pul munosabatlari, boylarning jam iyat hayotida 
hukm ron mavqei, boylar va kam bag'allar o ‘rtasidagi farqning kundalik 
turm ushda nam oyon b o ‘lishi aks etgan. Gesiod fikricha, dehqon oldida 
ikkita y o ‘l bor: inqirozga uchrab, yeridan ajralish va batrakka aylanish 
yoki boyib ketib, boshqalarning yerini sotib olish. Gesiod boylikni 
orttirishning adolatli, toza y o ‘lini yoqlaydi; aldash, kuch ishlatish y o 'li 
bilan orttirilgan boylikni qoralaydi. Uning ta ’kidlashicha, “Oltin davr” 
ortda qolgan.