A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash 
u c h u n
savollar
1. Qadimgi Gretsiyadagi ijtim oiy-tarixiy vaziyat va m adaniyat rivoji 
qanday edi?
2. G om er 
m ifologiyasi 
va 
kosm ologiyasini 
nim a 
uchun 
sotsioantropom orm ik dunyoqarash nam unasi deb hisoblaym iz?
3. Gesioddagi besh avlod konsepsiyasining mohiyati nim ada?
4. Ferekid ijodi haqida nim alam i bilasiz?
5. Orfizm nima?
6. “Yetti donishm and” Qadimgi grek falsafasining shshakllanishiga 
qanday ta’sir k o ‘rsatdi?
82 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w York-1 ondon-T oronto-S ydney-
A uckland, 2003. P. 13-16.
71

---

MILODDAN A W A L G I VI-V ASR OlRTALARIDA
FALSAFANING PAYDO BO ‘LISHI VA MUSTAHKAMLANISHI
Ellada falsfasining vujudga kelishida qadimgi Sharq m adaniyati, 
xususan, qadimgi M isr va B obilda yaratilgan ilm lar sezilarli rol o ‘ynadi. 
M asalan, dastlabki grek faylasuflari Yaqin Sharqdagi ilm kurtaklarini 
o ‘zlashtirgan 
holda 
ijod 
qilganlar. 
Ular 
A fro-O siyo 
hisoblasb 
m atem atikasini deduktiv fanga aylantirishgan. M ana shu asosda greklar 
ratsionalistik dunyoqarash hosil qilganlar.
Endi vujudga kelayotgan antik falsafa quyidagi ijtim oiy hodisalam i 
o ‘zida aks ettiradi: qulchilikni asoslash, m a’naviy aristokratizm, deduktiv 
fanlam ing 
unchalik 
yuqori 
boMmagan 
darajasi, 
eksperimental 
tadqiqotlarning 
y o ‘qligi, 
aksariyat 
falsafiy 
doktrinalam ing 
kuzatuvchanlik m ushohadaga asoslanganligi, ulam ing amaliy hayot bilan 
bog‘liqligining z a if b o ‘lishi va boshqalar. 
Bular antik falsafa 
im koniyatlarini chegaralagan.
Yana shuni ham ta ’kidlash joizki, ioniya fani va falsafasini bir- 
biridan 
aniq 
chegaralangan 
deb 
ayta 
olm aym iz. 
Ilk 
ioniyalik 
m utafakkirlar turli xil tadqiqotlam i, masalan, astronom ik kuzatishlam i 
am alga oshirar ekanlar, uni falsafadan ajratmaganlar. Ular dengizda 
suzish ehtiyojlari uchun astronom ik izlanishlar olib borishgan, borliq 
substansiyasini 
topishga 
urinishgan, 
injenerlik 
loyihalarini 
va 
hokozalam i yaratishgan donishm andlar b o ‘lib, bulam ing barchasini o ‘z 
m ashg‘ulot turlarini farqlam asdan qilishgan. Faqat bu davrda tarix va 
geograflyaning qorishm asi sifatidagi tarix alohida fan tarzida ajratilgan, 
bu ham barcha hollarda emas. Shunga qaramasdan, ioniya faylasuflari 
haqiqiy falsafiy tushunchalam i shakllantirishdi va real spekulyativ 
qobiliyatga egaligini nam oyon qilishdi, ulam ing bu faoliyatlari grek 
m um toz falsafasining shakllanishidagi bir bosqich b o ‘ldi; shuning uchun 
ham ulam i xatti-harakatlari e ’tibom i jalb qilm aydigan 
begunoh 
go ‘daklardek falsafa tarixidan chiqarib tashlab bo'lm aydi.
Shunday qilib, grek tafakkurining buyuk yutug‘i loniyada yaraldi; 
agar Ioniya butun grek falsafasining beshigi b o ‘lsa, M ilet Ioniyaning 
beshigi b o ‘ldi83.
Qadimgi grek falsafasining, shu jum ladan, Ioniya falsafasining 
m uhim yutug‘i - olam ning yaxlit m anzarasini, ontologik-kosm ologik 
m odelini yaratishga intilishidir. Qadim gi grek faylasuflari olam dagi turli- 
tum an predm et va hodisalam i yagona asosga keltirish, y a’ni ulam ing
83 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.1-9. —N e w York-1 .om lon-Toronlo-Sydney-
A uckland, 2003. P.20-21.
72

---

substansiyasini topish y o ‘li bilan dunyoning yaxlit nazariy m anzarasini 
hosil qilganlar.
Bu holat ilk grek falsafasining asosiy xususiyatlarini aniqlashga 
imkon beradi. Ular quyidagilar:
Ontologizm ning, y a’ni borliq to ‘g ‘risidagi ta ’lim otning ustuvorligi;
Naturfalsafiy shaklda bo‘lishi. Bu fan va falsafaning yetarli darajada 
rivojlanm aganligi sababli ulam ing bir-biridan aniq chegaralanm aganligi 
nadjasidir. M ana shu sabablarga k o ‘ra, ilk grek falsafasining asosiy 
tushunchalaridan 
biri 
tabiat 
(Kosm os), 
xarakterli 
xususiyati 
-
kosm otsentrizm deb ataladi.
Qadim gi grek falsafasini o ‘rganish uchun manbalar: D iogen Laersiy, 
Platon, Aristotel va boshqalar asarlari.
Ioniya falsafasi grek naturfalsafasining boshlanishi ham dir. Uning 
uchun stixiyali m aterializm , sodda dialektika, dastlabki idealizm 
elementlari, m ifologik obrazlarning k o ‘pligi, antropom orfizm , panteizm 
elem entlari m avjudligi, so f falsafiy term inlam ing y o ‘qligi, fizikaviy 
jarayonlam i axloqiy m asalalar kontekstida hal etish kabilar xosdir.
Lekin shunga qaramasdan, loniya falsafasini asl m a’nodagi falsafa 
deb 
aytish 
mum kin, 
chunki 
dastlabki 
m utaffakkirlar 
olam ning 
boshlang‘ich asosini substansiya tarzida tushunishga urinishgan, u 
ratsional ko ‘rinishda b o ‘lgan va sistem aga solingan. Suv, yer, havo, olov, 
logos, zaruriyat - bular m ifologiyadan tozalangan, tushunchalar 
darajasiga yetay deb qolgan obrazlardir.
Shunday qilib, grek falsafasi sivilizatsiyasi ildizlari tarixi uzoq 
davrlarga borib taqaladigan xalq tom onidan yaratilgani va biz ilk grek 
falsafasi deb ataydigan falsafaning faqat keyinchalik Gretsiyaning 
m aterik qism ida yunon tafakkuri va madaniyati gullab-yashnagan, 
rivojlangan falsafasiga nisbatangina “ ilk” ekanligini ta ’kidlash joiz