A n t ik d a V r fa L sa fa si

Anaksimen
A naksim en - A naksim andm ing shogirdi va ishining davom chisi. U 
ham
olim 
b o ‘lgan. 
Uni 
biologiya 
va 
m atem atika 
m asalalari 
qiziqtirm agan, k o ‘proq astronom iya va m eteorologiya sohasiga e ’tibor 
qaratgan, “Tabiat haqida” nomli asar yozib qoldirgan. Anaksimen 
apeyron nazariyasidan qaytgan holda Fales izidan borib, barcha 
narsaning asosi b o ‘lib xizm at qiladigan stixiyani izladi. Lekin uning 
uchun bu suv emas edi. Ustozidan farqli oMaroq, butun m avjudotning 
birlam chi asosini to ‘rtta stixiyaning eng sifatsizi b o ‘lgan havoda deb 
bildi. Uningcha, cheksiz apeyron ham - havo xossasi.
F.K oplston fikricha, bu g ‘oyaga turtki bergan hodisa nafas olish 
boTsa kerak, chunki inson nafas olib tursagina hayot b o ‘ladi, shundan 
kelib chiqib havo — hayotning zaruriy elementi degan xulosa chiqarish 
oson. A naksim en inson bilan um um an tabiat orasida parallel o ‘tkazadi: 
jonim iz havodan iborat b o ‘lib, bizni boshqargani kabi, nafas olish va 
havo butun dunyoni o ‘rab olgan. Havo, shunday qilib, U rstoff (birlamchi 
elem ent) bo‘lib, “ilgari m avjud bo ‘lgan, hozirda mavjud va kelajakda 
m avjud b o ‘ladigan narsalar, barcha xudolar va ilohiy elem entlar paydo 
bo ‘lgan, boshqa narsalar ulardan vujudga kelgan”94.
94 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-I.ondon-1 o ronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.25.
80

---

Biroq bunda m uam m o paydo bo'ladi: havodan barcha narsalar 
paydo b o ‘ lishini qanday tushuntirsa b o ‘ladi? Aynan m ana shu 
muammoni hal etishda A naksim enning daholigi namoyon b o ‘lgan. 
Oddiy elem entdan konkret obyektlam ing paydo b o ‘lishini tushuntirish 
uchun u kondensatsiya va siyraklashish tushuncha) arini kiritadi. Havoni 
o ‘z holida ko‘ra olmaymiz, lekin m azkur jarayonlar tufayli u 
k o ‘rinadigan bo‘ladi - siyraklashganda yoki kengayganda, u olovga 
aylanadi, quyuqlashganda esa, shamol, bulut, suv, tuproq va oxir- 
oqibatda, toshlarga aylanadi.
“Kondensatsiya” va “siyraklashish” tushunchalari nim a uchun 
A naksim enning havoni birlamchi elem ent sifatida olib qaraganiga yana 
bir bor tushuntirish beradi. U siyraklashganda havo qizadi va olovga 
aylanishga intiladi. K ondensatsiyalashganda esa soviydi va qandaydir 
qattiq narsaga aylanishga intiladi. Havo, shunday qilib, atro f olamni 
o ‘rab turgan olov bilan markazdagi sovuq, h o ‘l m assa oraligida 
joylashgan.
Anaksimen havoni o ‘ziga xos oraliq instansiya deb biladi. Lekin 
uning doktrinasida eng muhim narsa m iqdorning sifatga qanday o ‘tishini 
tushuntirishga 
urinishdir 
-
zam onaviy 
term inologiyada 
uning 
kondensatsiya va siyraklashish nazariyasi aynan shunday ifodalanadi 
(A naksim enning uqtirishicha, ochiq o g ‘iz bilan nafas olganim izda havo 
qiziydi, og'izni yopib, burun bilan nafas olganim izda esa-soviydi va 
hayotdan olingan bu misol uning egallagan pozitsiyasining isbotidir)93.
Kosmogoniyasi.
B archa 
narsalar 
havoning 
zichlashishi 
va 
siyraklashishi asosida paydo b o ‘ladi. Xususan, siyraklasha borib, havo 
a w a l olovga, keyin efirga aylanadi. Zichlasha, quyuqlqsha borib, 
shamolni, bulutni, suvni, yerni va toshlam i paydo qiladi. Havoning 
siyraklashishini qizishi, quyuqlashishini sovushi bilan bog‘lagan. Bu, 
albatta, xato. Anaksimen fikricha, Quyosh - bu o ‘zining tez harakati 
tufayli yerdan b o iin g a n parcha. Y er va osm on yoritgichlari havoda 
bug‘lanadi. Yer harakatsiz, yoritgichlar havoning uyirm a harakati tufayli 
harakatda b o lladilar.
Anaksim en havoning va olam ning cheksizligi, o'zgaruvchanligini; 
olam larning paydo bo‘lishi va yem irilishi, vaqti-vaqti bilan alm ashinib 
turishini ta ’kidlaydi96.
95 C opleston F. History o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-S ydney- 
A uckland, 2003. P.25.
96 Y o 'ld o sh ev S., U sm onov M „ K arim ov R. Q adim gi va o ‘rta asr G ‘arbiv Y evropa 
falsafasi. -Т .: '‘Sharq” . 2003. B.9.
81

---

Fales singari, Anaksim en Yerni tekis, yassi deb hisoblagan. U suvda 
taxta singari suzadi. Professor Bernet gapiga k o ‘ra, “ioniyaliklar Yer 
to ‘g ‘risida ilmiy qarashni ilgar sura olishm adi, hatto Dem okrit ham 
uning yassi ekanligiga ishongan”. A naksim en kam alaknining qiziq 
talqinini tak lif qilgan. U quyosh nuri o ‘z y o ‘lida quyuq bulutga duch 
kelib, uning orasidan o ‘ta olm aganida paydo b o ‘ladi4'.
A naksim enning jo n to ‘g ‘risidagi m asalani qo ‘yishi ham o ‘ziga 
xosdir. Undan oldingi faylasuflar deyarli jo n to ‘g ‘risida gapirishmagan. 
Fales jonni o ‘z-o‘zidan harakatdagi narsa deb tushuntirgan. M agnit jon ga 
ega, shuning uchun ham u tem im i o ‘ziga tortadi degan. Anaksim en esa 
havoda ham m oddiy jism lam ing, ham jonning ibtidosini k o ‘rgan. 
Xudolarni ham u havodan keltirib chiqargan. Demak, Xudo - moddiy 
substansiyaning m odifikatsiyasi.
Ilm iy farazlariga kelsak, ulam ing b a ’zilari haqiqatga yaqin. 
M asalan, do ‘lni bulutdan tushib kelayotgan suvning muzlashi natijasida 
hosil b o ‘ladi degan. A gar unga havo aralashsa, qor hosil b o ‘ladi. Uning 
fikricha, yulduzlar Oy va Q uyoshdan uzoqroqda joylashgan (bu bilan u 
A naksim andr xatosini tuzatgan). O b-havoning holatini Q uyosh faolligi 
bilan b o g ‘lagan.
Anaksim en M ilet falsafiy m aktabining so‘nggi yorqin vakili edi. 
Eram izdan avvalgi 494-yilda M ilet qulashidan keyin M ilet m aktabi o ‘z 
faoliyatini tugalladi. H ozirda M ilet doktrinalari Anaksim enning falsafiy 
sistem asi sifatida m a’lum; ehtimol qadim gilar nazdida u m aktabning 
bosh vakilidir. Bu uning M ilet m aktabining so ‘nggi vakili bo‘lgani 
uchun emas, albatta; bunda konkret obyektlar m iqdorining sifatga 
o ‘tishini tushuntirishga urinish y o ‘lida yaratilgan kondensatsiya va 
siyraklashish nazariyasining rol o ‘ynagani haqiqatga yaqinroq.
Um um an 
olganda, 
ioniyaliklam ing 
asosiy 
xizm ati 
barcha 
narsalam ing boshlang‘ichi m asalasiga bergan javoblarida emas, balki 
shu m asalaning o ‘zini q o ‘yishidadir. Y ana shuni ta ’kidlash lozimki, 
ulam ing barchasi m ateriyani m angu deb hisoblashgan - olam kim ningdir 
irodasi b o ‘yicha yaratilgan, degan fikr ulam ing m iyasiga kelmagan. Ular 
uchun bu dunyo - yagona dunyo. Biroq ionivalik faylasuflam i dogm atik 
m aterialistlar deyish to ‘g ‘ri b o ‘lmaydi. M ateriya v a ruh o ‘rtasidagi 
tafovut u paytda hali o ‘m atilgan emas edi, buni qilm asdan turib 
m aterialistlar to ‘g ‘risida uning hozirgi m a’nosida gapira olmaymiz. Ular 
shuning uchun ham m aterialistlar ediki, barcha narsalam ing kelib
41
Copleston F. H istory o f philosophy. Vol. I . -N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.25.
82

---

chiqishini qandaydir bir moddiy element asosida tushuntirdilar. Biroq 
ular m ateriya va ruhning farqi aniq chegaralanm agani va shu sababli rad 
etadigan narsaning o ‘zi bo ‘lmagani uchun qasddan uni inkor etadigan 
faylasuflar emasdilar.
Va, 
nihoyat, 
ta ’kidlash 
joizki, 
ioniyaliklar 
shu 
m a’noda 
“dogm atiklar”ediki, ular “m uam m olarni tanqid qilish” bilan m ashg‘ul 
b o ‘lishgani y o ‘q. Ular narsalar qanday bo‘lsa, ularni shunday bilish 
m um kin degan fikrda bo‘lganlar: ular g‘aroyibotga soddalarcha 
ishonganlar va kashfiyotlar quvonchiga to ‘lib-toshganlar”98.