A n t ik d a V r fa L sa fa si

Birlam chi substansiya —
genetik asosni Geraklit olovda deb biladi. 
Qadimgi greklar olovni m odda deb tushunishgan, uning issiqlik va 
yorug‘lik ajratib chiqaruvchi zanglash jarayonidan iborat ekanligini 
tushunishm agan. Biroq uning to ‘rtta stixiya ichida eng harakatchani va 
o ‘zgaruvchani ekanligini yaxshi bilishgan. Olovning substansionalligini 
G eraklit oltin bilan qiyos qilgan holda tushuntiradi: “X uddi oltin barcha 
tovarga, tovarlar oltinga alm ashingani kabi, barcha narsalar olovga, olov
100 Copleston F. H istory o f philosophy. V o l.I. -N e w Y ork-T.ondon-Toronto-Syihicy-
A uckland, 2003. P.25.
84

---

barcha narsalarga alm ashinadi” 101. Kosm ik olovni Geraklit alanga bilan 
solishtiradiki, bu alanga barcha keraksiz narsalarni kuydirib yuboradi. 
A langa barcha jo y d a bir xil, biroq chiqaradigan hidi turlicha. Olov 
abadiy va ilohiydir.
Geraklitni k o ‘pchilik unga tegshli deb hioblaydigan, aslida unga 
tegishli b o ‘lmagani aniqroq m ulohaza b o ‘yicha bilishadi: “Barcha narsa 
oqib turadi”. K o‘pcliilik odam lar Geraklitda faqat ana shuni bilishadi. 
F.K oplstonning ta’kidlashicha,bu fikr, garchi falsafiy sistem asining 
m uhim jihatini tashkil etsa-da, uning asl mohiyatini aks ettirmaydi. U 
mana bu fikrni aytmaganmi axir: “Bir daryoning o ‘ziga ikki m arta tushib 
bo ‘lmaydi, chunki uning suvi uzluksiz yoningdan oqib o ’tib turadi”? Boz 
ustiga, Platon ta ’kilaganidek, “G eraklit qayerdadir barcha obyektlar 
o ‘tkinchi va hech bir narsa mangu emas; hayotni daryo oqimi bilan 
qiyoslab, u, bir oqim ga ikki m arta tushib b o ‘lmaydi, deb aytgan”. 
Aristotelning yozishicha esa, Geraklit o ‘z doktrinasini quyidagi so ‘zlar 
bilan ifoda etadi: “B archa narsalar harakatda, hech bir narsa bir joyda 
turm aydi”. Shu m unosabatda, G eraklit - bu doimiy, o'zgarm as hech 
narsa yo ‘q deb qichqirayotgan, reallikni noreallik deb e ’lon qilgan antik 
dunyo Pirandollasidir deyishim iz mumkin.
Geraklit fikricha, hech bir narsa mavjud emas, chunki bu uning 
falsafasiga ziddir, deb aytishim iz xato bo'ladi. 0 ‘zgarish g ‘oyasi hech 
ham uning sistem asining yetakchi g'oyasi emas. G eraklit “S o ‘z”ga, y a ’ni 
o ‘zining insoniyatga maktubida alohida e ’tibor qaratgan va dunyoda 
barcha narsa o ‘zgarib turadi degan fikr m aktubida b o ‘lganda, uni 
insoniyatga yoMlashi dargumon edi. Bu haqiqatni ioniyalik boshqa 
faylasuflar yaxshi tushunishgan va G eraklit bu bilan hech qanday yangi 
narsa aytmagan bo'lardi.
Geraklit ko'pxillikdagi birlik, birlikdagi k o ‘pxillik konsepsiyasini 
ilgari 
surishi 
bilan 
falsafaga 
takrorlanm as 
hissasini 
q o ‘shdi. 
Anaksim andr falsafiy sistemasida, ko‘rib o'tganim izdek, qarama- 
qarshiliklar bir-birini siqishadi, keyin esa navbati bilan adolatsizlik 
uchun 
jazolanadilar. 
A naksim andr 
qaram a-qarshiliklar 
kurashini 
tartibning buzilishi, Yagonaning sofligiga d o g ‘ tushiruvchi sifatida 
b o ‘lishi mumkin emas hodisa deb hisoblagan. Geraklit bunday fikrga 
q o ‘shilmaydi. Uning uchun qaram a-qarshiliklar konflikti - bu hecham
Yagonaning darz ketishi bo‘lmay, balki uning m avjudligining zarur 
shartidir. Am alda Yagona qaram a-qarshiliklam ing to ‘qnashishi tufayli 
m avjud: bu qaram a-qarshi turish uning yaxlitligi uchun zarur.
101 А нтология мировой философии. '1.1, 4 .1 . С .275.
85

---

G eraklit uchun reallik — bu Yagona ekanligi uning quyidagi 
m ulohazasida yaxshi k o ‘rinadi: “D onishm andlik quloq solishda, m enga 
emas, “ So‘z”ga, va barcha obyektlar — bu Y agona ekanligini e ’tiro f 
etishda”. B oshqa tom ondan qarasak, qaram a-qarshiliklar - Yagonaning 
m avjudligi sharti, degan g ‘oya uning quyidagi m ulohazalarida aniq 
nam oyon b o ‘ladi: “ Urush barcha uchun odatiy hoi, kurash adolatli va 
barcha obyektlar kurash orqali vujudga keladi va y o ‘q bo'ladi, degan 
haqiqatni bilishim iz kerak” va “Kurash xudolar va odam lar hayotidan 
y o ‘q b o ‘lsin!”, deya hayqirganida, u nohaq edi. Geraklit Borliqni 
y o ‘qotishga chaqirayotganini bilmas edi, chunki uning chaqirig'i 
eshitilganda, olam m avjud b o ‘lmay qolar edi.
G eraklit yana kurashning zarurligi haqida gapiradi: “Odam lar 
tafovutlam ing o'zaro kelishuvini tushunm aydilar. Bu yoydagi singari 
qaram a-qarshi kuchlanishlam ing m uvozanatlashuvidan iborat”.
Demak, Geraklit uchun reallik - bu Yagona. Biroq, ayni paytda. u 
k o ‘plik ham dir - va bu taso d if emas, uning m avjudligining zaruriy 
shartidir. Yagona Tafovutdagi Aynanlik b o ‘lishi uchun bir vaqtda yakka 
va k o ‘plik bo‘lish zarur. Gegel shakllanm oq kategoriyasining kashf 
qilinishini Geraklit nomi bilan bog‘laydi; lekin bu fakt G egelning 
G eraklitni noto‘g ‘ri tushunishi va, bundan tashqari, Parmenid o ‘z 
sistem asini G eraklitda ilgari yaratgan deb hisoblashining xatoligiga 
asoslangan. 
Parm enid 
G eraklit zamondoshi 
va uning sistemasi 
tanqidchisi bo‘lgan, bu esa uning o ‘z asarlarini keyinroq yaratgan 
deganidir. 
Geraklit falsafiy sistem asi k o ‘proq eng um um iyning 
konkretligi, K o ‘plikdagi Birlik, Tafovutdagi A ynanlik g ‘oyasiga k o ‘proq 
m os keladi.
X o ‘sh, K o‘plikdagi birlik nim a? Geraklit ham da bu g'oyani 
keyinchalik undan qabul qilib olgan stoiklar uchun olov olam dagi barcha 
narsalam ing asosidir. Bir qarashda Geraklit ioniyaliklar g ‘oyasini 
ishlatib, unga original k o ‘rinish bergandek bo ‘lib k o ‘rinishi mumkin. 
Fales reallik asosiga suvni, Anaksim en havoni q o ‘ygani uchun, Geraklit 
ulardan qandaydir ajralib turishi uchun havoni tanlagan degan fikr 
xayolga keladi. Tabiiyki, G eraklitda boshqa boshlang‘ich asosni topish 
xohishi b o'lgan, lekin uning tanlovi m ustahkam bazaga ega. Uning 
tanlovining olovda to'xtashining asosli sababi - sistem asining asosiy 
g'o y asi bilan b o g 'liq sabab bor edi.
Hissiy tajriba shundan dalolat beradiki, olov turli jinsli m oddalardan 
oziqlanishi, iste’m ol qilishi va o 'z ig a transform atsiya qilishi hisobiga 
mavjud. Turli obyektlar tom onidan yaralgani holda, ularning barchasini
86

---

o 'z ig a singdiradi; bunday m ateriallar bilan oziqlanib turmasa, u tez orada 
o ‘chadi va m avjud b o ‘lmay qoladi. O lovning o'zining m avjudligi bu 
“kurash”,va “zo ‘riqish”ga bog‘liq. Bu, albatta, falsafiy tushunchaning sof 
ifodasi, lekin m asalaning mohiyatini yaxshi k o ‘rsatadi, suv va havoda 
esa unday emas.
G eraklitning olovni reallik asosi qilib olishini uning kaprizi, 
originallikka intilishi, boshqa faylasuflar orasida ajralib turishga urinishi 
bilan tushuntirib bo'lm aydi. “Olov, - deydi Geraklit, - bu tashnalik va 
tashnalikni qondirish” - boshqa so ‘zlar bilan aytganda,bu olam da 
m avjud barcha obyektlar, xususan, doimiy z o ‘riqish, kurash, iste’mol, 
alangalanish va o ‘chish holatlarida bo'lgan obyektlar. Yonish jarayonida 
Geraklit ikki y o 'ln i - yuqorilash va pastlashni ajratadi. “O 'zgarish 
jarayonida u yuqoriga ko'tarilish va pastlikka ketishni ko'rdi va kosmos 
ana shular tufayli 
paydo bo'ldi, deb ta ’kidladi. Kondensatsiya 
qilinganida olov nam likka aylanadi, qisilganda suv b o ‘iadi ; suv 
sovugach, tuproqqa aylanadi, - bu jarayonni u pastlikka ketish y o ‘li deb 
atadi. Va yana tuproq yonib, suvni keltirib chiqaradi, undan esa boshqa 
barcha narsalar paydo bo'ladi; chunki Geraklit tabiatning deyarli barcha 
obyektlari va hodisalari dengiz yuzasidagi bug‘lanishdan vujudga keladi 
deb hisoblagan. Bu —yuqoriga ko'tarilish y o ‘li” .
Biroq barcha obyektlar - bu olov va ular doim iy ravishda o'zgarib 
turishadi 
degan 
fikrga qo'shilsak, 
unda, 
o 'z-o 'zid an
ravshanki, 
barqarorlik hoJatiga tushuntirish berish kerak.
Geraklit “m e’yo r” tushunchasini tak lif qiladi. Butun dunyo - “bu 
m e’yori bilan alangalanadigan va m e’yori bilan o'chadigan m angu tirik 
olovdir. Agar olov yonar ekan, obyektlardan nim anidir olib, o ‘z-o ‘ziga 
transform atsiya qilsa, olganiga teng shuncha narsani qaytarib beradi” . 
“Tovar oltinga, oltin tovarga alm ashtirilgani kabi, barcha narsa olovga, 
olov-barcha narsaga alm ashadi”. Shunday qilib, m ateriyaning har xil 
turlari holatlari o ‘zgargani holda, uning у ig ‘indisi m iqdori o'zgarm asdan 
qoladi.
M ateriyaning bir xil turlarining boshqalaridan ustunligini Geraklit 
nafaqat narsalam ing barqarorligi bilan, balki tabiatning turli hodisalari, 
masalan, kun va tun, yoz va qishning alm ashishlari bilan ham 
tushuntirishga urinadi. Diogen bergan m a’lumotdan bilamizki, Geraklit 
bir elem entlarning boshqalardan ustunligini “bug'lanishdagi farqlari’7 
bilan tushuntirgan. Xususan, “Quyosh X alqasidan otash oladigan tiniq 
bug'lanish kunni keltirib chiqaradi; unga qaram a-qarshi bug'lanishning 
ustunligi tunni paydo qiladi. Tiniq, shaffof bug‘lanish sabab bo'lgan
87

---

issiqliq m iqdorining k o ‘payishi yozning boshlanishiga olib keladi; 
qoram tir tusdagi b ug‘lanish keltirib chiqaradigan bug‘lanish ustunligi 
qishni chaqiradi” .
Borliqda, biz ishonch hosil qilganimizdek, turli m e’yordagi olov, 
yonish va o ‘chishning nisbatan bir xil proporsiyada b o iis h i bilan b o g ‘liq 
narsalarning doimiy kurashi va ayni paytda, nisbiy o'zgarm asligi 
mavjud. Aynan m ana shu m e ’yorlarga k o ‘ra, yuqoriga k o ‘tariluvchi va 
pastga 
tushuvchi 
yo‘llar 
tufayli 
G eraklit 
“Borliqning 
yashirin 
sozlanishi”, deb atagan, lekin aslida, uning fikricha, “ochiq sozlanish” 
fakti kuzatiladi. “Odamlar, — deb ta ’kidlaydi Geraklit, biz keltirgan 
parchada, 
-
tafovutlar-ning 
o ‘zaro 
kelishuvi, 
m oslashuvini 
tushunishm aydi. Bu yoy yoki liradagi singari qaram a-qarshi kuchlanish, 
zo‘riqishlarning 
m uvozanatda 
b o ‘lishidir”. 
Y akkalik 
o ‘zining 
tafovutlarida m avjud, tafovutlar m ohiyatan Y agonaning turli jihatlari 
bo ‘lganlari uchungina bordirlar. N a bu jihatlar, na ko'tariluvchi va 
pastlovchi y o ‘llar y o ‘q b o ‘la olmaydi - agar ular y o ‘qolsa, Y agona 
m avjud b o ‘I may qoladi. Q aram a-qarshiliklarning bunday ajralmasligi, 
Y agonaning turli jihatlari zaruriyligi quyidagi m ulohazalarda o ‘z 
ifodasini topgan: “Y uqoriga y o ‘l va pastga y o ‘l butunlay bir x il”, “0 ‘la 
borar ekan, jo n suvga aylanadi, suv o‘la borar ekan, tuproqqa aylanadi. 
Am m o tuproq suvni yaratadi, suv esa - jo n n i”. Albatta, bu quyidagi 
ta ’kiddagidek muayyan relyativizm ga olib keladi: “Ezgulik va yovuzlik
- bir narsa”, “D engiz nihoyatda toza va nihoyatda ifloslangan suvga 
to ‘lgan. U ni ichadigan baliqlar uchun u yaroqli va foydali, lekin uni icha 
olm aydigan odam lar uchun u iflos va zararli”, “cho'chqalar balchiqda 
c h o ‘m ilishadi, uy parrandalari - changda”
Ammo Yagonada barcha kuchlanish, zo ‘riqishlar m uvozanatda, 
barcha tafovutlar uyg‘unlikka keltirilgan.: “Xudo uchun barcha narsalar 
adolatli, yaxshi va to ‘g ‘ri, b a ’zi narsalar n oto‘g‘ri, boshqalari - to ‘g‘ri 
deb odam lar aytishadi” . Albatta, panteistik falsafaning m uqarrar xulosasi 
ana shunday — m angulik nuqtai nazaridan barchasi vaj.
G eraklit Y agonani X udo sifatida ham, donishm and sifatida ham
tafsiflaydi: “Donishm and faqat bitta. U Zevs nomi bilan atalishni 
xohlaydi ham, xohlam aydi ham ” . X udo - bu eng umumiy Aql (Logos), 
eng um um iy qonun, u barchani bittaga birlashtirgani v a B orliqda doimiy 
o ‘zgarishlam i belgilagani holda, barcha narsalarga xos. Inson aqli — bu 
eng 
umumiy 
A qlning 
bir 
b o ‘lagi, 
uning 
m uayyan 
nuqtadagi 
konsentratsiyasi, jam lanishi. Shuning uchun inson barcha narsalar 
birligini va qonun hukm ronligini o ‘zgartirib b o ‘lmasligini tushungani
88

---

holda, narsalarga nisbatan aqlli qarashni ishlab chiqishi va aql ila 
yashashi zarur; u B orliqning zaruriy jarayonlariga m oslashib yashashi va 
ularga qarshi bormasligi zarur, chunki bu barcha bo ‘ysunadigan, 
barchani qamrab oladigan Logos yoki Qonunning ifodasidir. Aql va ong
— olov elem entlari - yuksak qadriyatlardir, chunki tanani so f olov tark 
etganda, unda qolgan suv va tuproq hech narsaga yaroqsiz b o ‘lib qoladi. 
Bu g ‘oyani Geraklit quydagi m ulohazasida ifodalaydi: “G o ‘ngni tashlab 
yuborishdan ko ‘ra, jasadni tashlab yuborish afzal” . Shu bilan b o g ‘liq 
ravishda inson o ‘z jonini quruq holda saqlashga intilishi lozim: “Quruq 
narsa - eng dono va eng yaxshi”. Jonga nam lik yoqim li bo‘lishi mumkin, 
am mo “agar jo n suvga aylansa, u halok b o ‘ladi”. “ Uxlab yotgan” xususiy 
olam lardan yuqoriga k o ‘tarilib„ jo n um um olam da bo ‘lishi lozim 102.
K osm ogoniyaga oid qarashlarida G eraklit barcha narsalam i, shu 
jum ladan, xudolarning ham olovdan paydo b o ‘lganligini asoslashga 
urinadi. K osm osning olovdan paydo b o ‘lishini uning “pastga qarab 
harakati”. 
olovning 
“yaratilm asligi” 
bilan 
ifodalaydi. 
Geraklit 
kosm ogoniyasi uch xil variantda talqin etiladi:
1) Klim ent fikri bo‘yicha, olovdan dengiz (suv), undan olamni hosil 
qiluvchi urug‘, undan yer ham , osm on ham , ular orasida joylashgan 
barcha narsalar ham paydo boMadi.
2) Plutarxga k o ‘ra, olov havoga, havo suvga, suv yerga, yer olovga 
aylanadi.
Mark Antoniy (eram izdan avvalgi II asr) esa aytadi: “Y erning o ‘limi
- suvning tu g ‘ilishi, suvning o ‘limi - havonin^ tu g ‘ilishi, havoning 
o ‘Iimi - olovning tu g ‘ilishi va aksinchadan iborat” 
.
Esxatologiya m asalalarida ham uning pozitsiyasi aniq: kosmos 
abadiy emas. “Pastga y o ‘l” davriy ravishda “yuqoriga y o T ’ bilan o ‘rin 
alm ashib turadi. Kosmos yonib ketadi. Bu davriy y o n g 'in faqat fizik 
jarayongina emas, balki aqliy jarayon ham dir. “Olov hech narsani 
chetlab o ‘tm aydi, barchani sud qiladi” 104. Dunyoviy yong ‘in dunyoviy 
sud b o ia d i.
G eraklit - gilozoist. Uning olovi tirik b o ‘libgina qolmay, aqlli kuch 
hamdir. X ristian teologi Klim ent Aleksandriyskiy Geraklit asarlaridan 
bir parchani keltiradi: “B archa narsalardan tarkib topgan bu yaxlitlik,
102 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney- 
A uckland. 2003. P.25-29. "
103 O 's h a jovda: B.26.
1,04 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. -N e w Y o rk -L o n d o n -lo ro n to -S y d n ey - 
A ucklaiid, 2003. P.27.
89

---

Kosmos hech bir Xudo, hech bir odam tom onidan yaratilgan emas. U 
to ‘la kuch bilan alangalanadigan va to ‘la kuch bilan o ‘chadigan, doimo 
bo'lgan, b o ‘ladigan va m angu tirik b o iib qoladigan olovdir” 105.
G eraklit talqinida 
Logos
(m a’noli, aqlli so ‘z) - dunyoning obyektiv 
qonuni. Bu — tartib va m e’yorning prinsipi. U olovning o ‘zidir: 
hissiyotim iz olov tarzida nam oyon b o ‘lsa, aqlda logos k o ‘rinishida 
b o ‘Iadi. Logos tarzidagi olov aqlga ega va ilohiy. Logos bu - Olimp 
xudolari va insonlarni boshqaruvchi Zevs. Logos - borliqning ichki 
o ‘zarishlari, mohiyati ham da ular haqidagi haqiqat. Demak, Geraklit 
Logos term inini ko ‘p m a’noda q o ‘llagan va tavsiflagan. U.Kerimov 
G eraklitning logos tushunchasini 
besh xil m a’noda ishlatganini 
ta’kidlaydi va ulam ing talqinini beradi106. Lekin logosning bu m a’nolari, 
bizningcha, Geraklit falsafasida “Logos — obyektiv qonuniyat” m a’nosi 
asosida o ‘zaro bog‘liqlikda b o ‘lib, uning konsepsiyasiga yaxlitlik baxsh 
etadi.
Jon haqida gapirib, Geraklit, uni qaram a-qarshiliklar: h o ‘llik va olov 
birligidan iborat, deydi. Unda olovning ulushi qanchalik k o ‘p b o ‘lsa, jon 
shunchalik yengil. Shuning uchun ham “quruq bo‘lgan jo n ” - dono va 
eng yaxshi. Jonning quruq komponenti - bu uning logosi.
G eraklit - stixiyali m aterialist va sodda dialektik. Uning fikricha, 
logos borliqning dialektik qonuni. U “barcha narsa oqib, o'zgarib turadi. 
O lam da hech bir narsa takrorlanm aydi. A badiylik - shashkani tasavvur 
qiluvchi go ‘dak, yosh bola xoqonligi”. Bir narsa turlicha: dengiz suvi 
ham toza, ham ifloslangan: baliqlar uchun hayot manbai, ichimlik suvi. 
O dam lar uchun - zaharli va halokatli. M uhim o ‘zgarish - bu qarama- 
qarshisiga aylanish, qaram a-qarshilarning mohiyati birining ikkinchisi 
orqali 
aniqlanishida. 
M asalan, 
sog‘liqning 
qadr-qimm ati 
kasalga 
chalinganda bilinadi. G eraklit yozadi: 
“Kurash (qaram a-qarshilar 
kurashi) barcha narsaning otasi, barcha narsalar ustidan hukmron kurash 
zaruriyat tufayli paydo b o ‘ladi” 107.
B ilish m asalalariga m urojaat qilib, G eraklit hissiy va ratsional 
bilishni ajratadi. Hissiyot, uning fikricha, foydadan xoli emas, ayniqsa, 
k o ‘rish va eshitish ju d a ahamiyatlidir. Lekin bilishning oliy maqsadi -
logosni anglash va shu tariqa dunyoning oliy birligini bilish ham da oliy
0 ‘sha jo y d a: B.29.
106 К ерим ов У.Л. Теория логоса: Герм еневтика фрагм ентов Гераклита. —Т.: S a n ’at, 
2 0 1 3 .-С .8 -1 2 .
107 А н тологи я м ировой философ ии. Т.1. Ф илософ ия древности и средневековья.
4 .1 . -М .: М ы сль, 1969. С.276.
90

---

donishm andlikka erishish. “D onishm andlik belgisi m enga emas, balki 
barcha bir narsa (birlikda) deb biladigan logosdadir” 108. Biroq logosni 
bilish oson emas, buning sabablari k o ‘p, xususan, tabiat yashirinisbni 
yaxshi k o ‘radi. B undan tashqari, “k o ‘pchilik odam lar hayvonlar singari 
keragidan ortiqcha to ‘yib ketgan". Shuningdek, ana shu k o ‘pchiiikning 
ustozlari: Gom er ham , Gesiod ham, boshqa xalq kuychilari ham logosni 
bilishga xalaqit berishadi. 
K o‘pchilik odam lar nim aga to'qnash 
kelayotganlarini ham bilishmaydi. K o‘p narsani bilish aqlli b o ‘lishga 
o'rgatm aydi. U olam ning yaxlit m anzarasini o'rnatishga olib kelmaydi. 
unga faqat logosni (barcha bir narsa ekanligini) bilish orqaligina erishish 
mumkin. Demak, G eraklit fikricha, logosni, donishm andlikni dunyoning 
birligini bilish ham m aga ham nasib etaverm aydi. Xususan, jo n i dag‘al, 
olov elementi kam kishilam ing tashqi hislari chin bilim bera olm aydil" ‘. 
Lekin, odam lar tabiatan aqllidir. “Fikrlash barchaga xos”, “Barchaga 
o ‘zini bilish va m ulohaza yuritish qobiliyati berilgan”, “Logos barchada 
m avjud” 110.
Axloqiy qarashlarida Geraklit odam lam i tabiatan bir-biriga teng deb 
hisoblashga moyil. Biroq ulam ing am alda teng em asligi aniq. Buni ular 
m anfaatlarining teng emasligi oqibati deb biladi. K o‘pchilik logos 
b o ‘yicha emas, xohishlari b o ‘yicha yashaydilar. Bunday kishilar hayoti -
“bolalar o ‘yini”. Ular o ‘z xohishlari hukm ronligi ostidadir. Odam lar 
eshaklar singari somonni oltindan afzal k o ‘radilar. Vaholanki, baxt tana 
ehtiyojini qondirishda emas, balki o ‘y-fikr yuritishda, “haqiqatni aytish 
va tabiat qonunlariga quloq solgan holda, ularga mos ravishda xatti- 
harakat qilishdadir” 111.
Siyosiy qarashlarida Geraklit faqat nasli b o ‘yichagina emas, balki 
ruhi bo'yicha ham aristokratdir. Uningcha, eng munosib odam lar bir 
narsani - o ‘luvchi narsalam i shon-shuhratga ega deb biladilar. Bunday 
odam lar logosga m uvofiq tarzda hayot kechiradilar va ular ozchilikni 
tashkil qiladilar. Unday odam lar bebaho, ular “logos b o ‘yicha emas, o ‘z 
xohishlari b o ‘yicha yashayotgan o ‘n m inglab odam lar o ‘rnini bosadi” 112.
'°8 0 ‘sha jo y d a :B .2 7 9 .
09 Й улдош ев С., У см онов М., К аримов Р. К адим ги ва урта аср I арбий Европа 
фалсаф аси. —Т.: "Ш арк", 2003. Ь.14.
1,0 Чаны ш ев A.I1. К урс лекций но деревн ей ф илософ ии. -М .: Высш ая ш кола, 
1981. С .137.
111 А нтология мировой ф илософии. Т. 1. Ф илософ и я д ревн ости и средн еве­
ковья.4.1 —М: М ы сль, 1969. С .280.
112 Чаныш ев А .II Курс лекций но деревн ей ф илософ ии. М.: Высш ая школа. 1981. 
С 138.
9 1

---

G eraklit - bitilgan qonunlar tarafdori (u davrdagi aristokratiya 
m avjud urf-odatlarga tayanib ish tutgan). “Xalq qonun uchun, xuddi o 'z
uyini him oya qilganidek, kurashishi kerak” " 3. Uning ta ’kidlashicha, 
insoniyatga tegishli qonunlar ilohiyotdan oziqlanadi.
G eraklitning jo n to ‘g ‘risidagi ta ’lim otida m ifologiya elem entlari, 
ayniqsa, k o ‘p. Geraklit aytadi: “0 ‘lim - biz uyg‘ongandan keyin 
k o ‘radigan narsadir”, “inson o ‘layotganda tunda o '/ i uchun olov yoqadi. 
U ning 
k o ‘zi 
o‘chgan 
bo ‘lsa-da, 
o ‘zi 
tirikdir’’114. 
Geraklitning 
ta’kidlashicha, Quyosh - tirik jon, unga adolat xudosi Dikl va uning 
xizm atkori Erina qarab turadi. Ular Q uyoshning m e’yordan chiqib 
ketm asligini nazorat qilib turadilar.
G eraklit ta’limoti ioniyadagi falsafiy fikr rivojining dastlabki 
natijalari yakuni deb baholanishi mumkin. U ning muhim natijalari 
qatoriga borliqni Y agona v a K o‘plik birligida olib tushuntirishi, 
harakatning qonuniyligi va universalligi g ‘oyasini asoslashi, garchi 
sodda k o ‘rinishda b o ‘lsa-da dialektikani naturalizm, stixiyali m aterializm
bog‘lashga bo‘lgan urinishlarini kiritish mumkin. Falsafiy fikm ing 
Qadimgi Gretsiyadagi keyingi rivojida m azkur g ‘oyalar va yondashuvlar 
m ukam m allashib bordi.