A n t ik d a V r fa L sa fa si

naturfalsafa 
an ’analarining 
shakllana borganini ham kuzatish mumkin. Buni biz qadimgi Xitoyning 
taniqli faylasuf! deb hisoblanadigan Syun-szi (eramizdan avvalgi 298- 
238-yillar) ijodida ko'rishim iz mum kin. Uni m avjud adabiyotlarda k o ‘p 
hollarda konfutsiychilar m aktabi g ‘oyalari tarafdori deb atashadi, lekin 
uning qarashlari am alda konfutsiychilik v a boshqa qadimgi Xitoy 
ta ’lim otlaridan jiddiy farq qiladi. Ana shuning uchun ham uning 
dunyoqarash 
pozitsiyasini 
Qadimgi 
Xitoy 
naturfalsafa 
maktabi 
vakillarinikiga yaqin deb aytsak bo‘ladi. Xususan, unda ijtimoiy axloqiy 
m uam m olam i emas, tabiatni talqin qilish masalalari ustuvordir. Syun — 
szi Konfutsiyning O sm onning oliy m aqsadga muvofiq y o ‘naltiruvchi 
iroda ekanligi to ‘g ‘risidagi fikrini rad etadi. Uningcha, dastlab, osm on va 
yer hozir qanday holatda bo‘lsa, shunday bo ‘lgan. Agar osmon y orug ‘lik 
sochm aganda, insonlar cheksiz g ‘am -alam larga duch kelgan bo‘lishar 
edi. O sm onda doim iylik mavjud. Unga ko ‘r-ko‘rona ta ’zim qilgandan 
k o ‘ra, yaxshirog‘i, ezgu am allam i bajarib, y o ‘q narsalarni yaratib, 
tabiatni boyitib, osmonni o ‘zim izga “b o ‘ysindirish” yaxshiroqdir. Tabiat 
doim iy harakatda, o ‘zgarib, yangilanib turadi. Xususan, yulduzlar bir- 
birining orqasidan harakatlanadi, quyosh va oy ham xuddi shunday 
harakatda boTadi, to‘rt fasl alm ashib turadi, 
in va. ya n
holatlarida ham 
ulkan o ‘zgarishlar sodir bo‘lib turadi; barcha jo y d a shamol esadi va 
yom g‘ir y o g ‘adi. U lam ing o ‘zaro m uvofiqligi, roziligi ila butun 
m avjudot, borliq vujudga keladi, ulardan o ‘zining yuksalishi va 
m ukam m allashuvi uchun zarur narsalarni oladi.
Lekin odam lar bunday jarayonlam ing qanday sodir bo'lishini 
bilmaydilar, faqat uning natijasini ko‘radilar, xolos va shuning uchun 
ham ulam i osmon irodasi bilan emas, ruhlar faoliyati bilan bog'lashadi. 
Buyuk 
dao
barcha narsalarning paydo bo' lishiga olib keladigan 
o ‘zgarishlar, boshqa shaklga kirishlar sababidir.
Tabiat harakatidagi doimiylik, qonuniylikni anglab, boshqaruv 
ishlarida undan kelib chiqilsa, insonlar baxt-saodatga erishadilar. Agar 
bu qonunlarga zid ish qilinsa, tartibsizlik paydo bo‘ladi va u halokatga 
olib keladi.
Osmon, faoliyat ko‘rsatmagan holda, m ukam m alasha boradi; talab 
qilmagani holda, barcha narsaga erishadi. T o‘g ‘ri, tabiiy 
dao
chuqur
74 А нтология м ировой ф илософ ии. T .l. Ф илософ ия древн ости и средневековья.
4 .1 . -М .: М ы сль, 1969. -С .2 3 5 -2 3 9 .
60

---

m a ’no-m azm unga ega, lekin inson u haqida turli, be’mani farazlam i 
surishi, unga m uayyan xususiyatlam i “yopishtirm asligi” kerak. A na 
shundagina tabiat sirlari rad etilmaydi, aksicha, uning ulug‘vorligi e ’tiro f 
etiladi. 
Tabiat 
m ohiyatini 
anglab, 
uning 
kuch-qudratini 
to ‘g ‘ri 
baholaganim izdagina, insonning qanday paydo b o ‘lishi va o ‘sib- 
ulg ‘ayishini tushunam iz. Inson ruhiyati uning jism i, vujudi paydo 
b o ‘lganidan keyin ro ‘yobga chiqadi. M uhabbat va nafrat, qanoat hosil 
qilish va qahr-g'azab, quvonch va qayg‘u kabi his tu yg‘ular inson tanasi 
va qalbida yashiringan. Ular tabiiy his-tuyg‘ular deb ataladi. Inson yuragi 
tanasining o ‘rtasidagi b o ‘shliqda joylashgan. U quloq, k o ‘z, o g ‘iz, burun 
va boshqa a ’zolam i boshqarib turadi.
Insoniyat o ‘z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat predm etlaridan 
foydalanadi. Ular tabiiy ozuqalar sanaladi. Syun-szining ta ’kidlashicha, 
shu sababli inson yuragini, qalbini sof, vazm inlikda saqlashi zarur. Agar 
inson narsalarga bir tom onlam a yondashsa, uning yuragi, qalbi nim aning 
haqiqat, nim aning yolg‘on ekanligini aniqlay olmaydi va shu sababli 
narsalar haqida to ‘g ‘ri tasavvurga ega b o ‘lmaydi.
B archa narsalam i bilish - insonning tu g ‘ma qobilyati. Bilish esa -
narsalarga xos xususiyat. Insonning bir-biri bilan bog‘langan tasavvurlari 
uning tashqi predm etlar bilan tutashuvi natijasi b o ‘lib, bilim hosil qiladi. 
Qobiliyat, talant, kasallik, taqdir kabi biz foydalanadigan tushunchalar 
avvalgi davr boshqaruvchilari tom onidan kiritilgan75.
Y uqorida biz k o ‘rib chiqqan ta ’lim otlar Qadimgi Xitoy falsafasida 
ijtim oiy-falsafiy va axloqiy m asalalar m uhokam asining ustuvorligini 
k o ‘rsatadi v a b u uning o ‘ziga xosligini nam oyon etadi.