A n t ik d a V r fa L sa fa si

Daosizm ning 
asoschisi 
Lao-Szidir. 
U 
Konfutsiyning 
katta 
zam ondoshi. “D aodetszin” (“ Dao va de haqida”gi kitob”) daosizm
olam ining obyektiv m anzarasini aniqlashga xizm at qiladigan m anba 
hisoblanadi. Asosiy kategoriyalari: borlik, y o ‘qlik, shakl, yakka, to ‘plam 
va boshqalar.
D aos falsafasining boshlang‘ich punkti - hayotni saqlash v a zarar 
ko ‘rm aslik. Bu m aqsadga erishishning vositasini, metodini Yan Chju 
“qochish”da, to g ‘larda va o ‘rm onlarda yashirinib yurishda deb biladi. U, 
ana shunday qilsam, inson olam iga xos yovuzliklardan o‘zimni saqlab 
qolaman, deb o ‘ylaydi. Lekin inson olami shu darajada m urakkab 
qurilganki, yaxshi yashiringaning bilan ham yovuzlikdan qochib qutula 
olm aysan. Shuning uchun ham, “qochish” m etodi ishlam aydi67.
“D ao” — yalpi um umiy dunyoqarash m azm uniga ega tushuncha. 
“Dao — boshlang'ich asos, olam ning eng umumiy qonuni” . “Dao -
barcha narsalam ing onasi”, “unga k o ‘ra, uning tufayli barcha mavjud 
narsalar tu g ‘iladi” . Dao — mangu, uni hech narsa yaratgan emas, u barcha 
narsalarda m avjud. U, hatto, xudoga nisbatan ham birlam chi68.
D aoning ikkilanganligi:
ikki xil dao: nom siz dao (doim iy) va nomga 
ega dao m avjud. “D aoga qarab hech narsani ko‘rm aym an va k o ‘rish 
uchun uni nom siz deb ataym an” U shaklsiz shakl, m avjudotsiz obraz. U 
y o ‘qlikka qaytadi. Dao ziddiyatli xususiyatlarga ega: dao jism siz — lekin 
uning ichida va qorong‘ulikda nozik zarrachalar yashirinib yotibdi. “Dao 
b o ‘m -bo‘sh”, “hech nim a” - “dao... bepoyon, cheksiz”, “borliq va 
y o ‘qlik bir-birini keltirib chiqaradi”, “olam da barcha narsalar borliqda 
tu g ‘iladi, borliq esa y o ‘qlikda tu g ‘iladi”69.
Daosizm sistem asida olam ning tuzilishi quydagicha tasvirlanadi: 
noborliq - birlam chi. Aynan ana shu nom siz “dao” nom ga shuning 
uchun ham ega emaski, agar nomi b o ‘Isa, borliqqa aylanadi. Y o ‘qlik 
borliqni yaratadi. B orliq - nom ga ega. “D ao”ning fizikaviy analogi 
Osm on va Yer.
67 F ung, Y u-Lan. A Short H istory o f C hinese Philosophy (ed. D erk Bodde). - N e w
York: M acm illan, 2001. P .65.
68 0 ‘sh a asar: B.65-66.
69 А нтология м ировой ф илософ ии. Т. 1. Ф илософ ия древности и средневековья.
4 . 1 . -М .: М ы сль, 1969. С .182-183.
56

---

Noborliq - barcha narsalar substansiyasi, ular doim o noborliqqa 
qaytib turadi. Qaytish - narsalar dunyosidagi yagona doimiy: dunyoda 
turli-tum an narsa k o ‘p, lekin barchasi boshlang‘ich asosga qaytadi. 
B oshlang‘ich asosga qaytish sokinlik, sokinlik deb m ohiyatga qaytishga 
aytiladi. M ohiyatga qaytish doimiy deyiladi.
“ Barcha m avjudotlar in va yanni o ‘zida gavdalantiradi, si bilan 
to ‘ldiriladi va uyg‘unlik hosil qiladi” . “Dao va de haqida” kitobida 
quydagilar bitilgan: “Dao (narsalam i) yaratadi (tug‘adi), de ularni 
oziqlantiradi”70
Daosizm
gnoseologiyasi 
ontologiyaga b o ‘ysundirilgan. 
Ikkita 
“dao”ga bilim ning ikki turi mos keladi. Nom siz dao bilimi m istikaga 
boy, chunki u jim turishdan iborat, axir bilgan kishi hech narsa dem aydi- 
ku! (faqat ehtiroslardan ozod b o ’lgan kishilargina daoning ajoyib sirini 
k o ‘ra oladi, ehtirosga ega kishi esa, daoni faqat oxirgi shaklida k o ‘radi). 
Oxirgi shakldagi dao bu nom ga ega daoga bevosita tayanadigan narsalar 
dunyosi.
Bilishning ikki turi o 'zaro bog'liq: osmon tagida boshlang‘ich asos 
bor va u osm on osti onasidir. A gar onani bilishga erishilsa, uning 
bolalarini ham bilish mumkin b o ‘ladi va, aksincha, bolalari m a’lum 
boMsa, unda qaytadan ulam ing onasini eslash mumkin. Bu - eng yuqori 
bilim.
D aoslarning axloqiy ideali.
Shenjen’ (yetuk donishm and) — 
daoslam ing axloqiy ideali bo ‘ lib, u konfutsiychilam ing ideali - “yaxshi 
erkak” (S zyun’-szi)ka qaram a-qarshi qo ‘yiladi. D aoslar kontutsiychilar 
axloqiy 
qadriyatlarini: 
insonni 
sevish, 
adolat, 
donishm andlik, 
farzandning otaga hurmati, ota m ehri kabilam i rad etadilar. Oliy daoli 
odam , y a’ni Shin-jin xayrli ishlam i qilishga intilm aydi, shuning uchun u 
fozildir. U nom siz “dao”ga o ‘xshaydi. Uning asosiy sifati-faoliyatsizlik, 
axir oliy daoli odam faol emas-ku; u dao singari kurashm aydi, lekin 
g ‘olib kela oladi.
Faol b o ‘lm aslik prinsipini daoslar boshqaruv konsepsiyasining 
asosiga q o ‘yadilar. Yetuk donishm and boshqaruvchi barchaga o‘zining 
tabiiy y o ‘li bilan - dao bilan yurishga im kon beradi. U hech narsaga 
aralashm aydi, daoga xalaqit berm aydi. Shuning uchun ham eng yaxshi 
xoqon xalq faqat uning mavjud ekanligina biladigan xoqondir. Hukum at 
tinch b o ‘lsa, xalq soddadil bo‘ladi. H ukum at faoliyat ko'rsatsa, xalq 
baxtsiz b o ‘ladi.
70 0 ‘sha asar: B .182.
57

---

Haqiqiy hukm dor, “dao”ga taqlid qil^ani holda, ham m aning oldida 
yuradi va o ‘zini hammadan pastga qo'yadi \
D aoslarning 
ijtimoiy 
ideali.
D aoslar 
“dao”ning 
mohiyatini 
madaniyatdan yiroqda turishda deb biladilar. 
Qadim da “dao”ga 
ergashgan odam lar xalqqa m a’rifat nurini sochmaganlar. Xalq bilimdon 
bo‘lsa, uni boshqarish qiyin. A na shuning uchun ham xalqni bilim 
yordam ida boshqarish m am lakatni baxtsizlikka olib keladi. Ana shuning 
uchun ham ibtidoiy davrga qaytish zarurligi uqtiriladi.
D aoslar fikricha, davlat kichik va kam sonli aholiga ega bo'lishi 
kerak; odam lar bir joydan boshqa joyga k o ‘chib yurm asligi kerak. Hech 
kim boshqa davlatga borishi kerak emas. Q o‘shni davlatlar faqat bir- 
biriga razm solib turishsin, o ‘zaro tovuqlar qichqirishi va itlar uvlashini 
eshitib tursinlar; insonlar qarib-chirib o ‘lguncha bir-biriga borib 
kelm asinlar. Bunday davlatlarda xalq yeydigan taom mazali, kiyimi 
chiroyli, uy-joyi qulay, hayoti mazmunlidir.
“D ao” y o ‘Ii - tinchlik y o ‘li. “Yaxshi qo ‘shin - baxtsizlikni keltirib 
chiqaruvchi vosita” . “G ‘alaba nashidasini surish — bu odamlarni 
o ‘ldirish-dan quvonish dem akdir”72.
Yuqoridagilardan m a’lum bo‘ladiki, daosizm da qonuniyat tarzida 
tushunilgan dao olam ning birlamchi asosi, substansiyadir. K onfutsiylar 
va moizm tarafdorlari uchun birlam chi bo ‘lgan osmon, daoslar uchun 
ikkilam chidir (daoga nisbatan, 
albatta). 
Y er osm onga 
nisbatan 
ikkilamchi. Inson yerga nisbatan ikkilamchi. Shunday qilib, “inson yer 
qonunlariga, yer osmon qonunlariga, osmon “dao” qonunlariga, dao esa, 
o 'z - o '/ig a b o ‘ysunadi”7\ Y etuk donishm andning daosi - bu kurashsiz, 
am mo qonunga b o ‘ysinuvchi amaldir.