Biroq Protagor o"z-o"ziga zid kelgan deb hisoblaganim izda ham
obyektlam i hissiy idrok qilishga nisbatan chin bo'lgan narsa, axloqiy
qarashlar nuqtai nazaridan ham haqiqatdir deb taxmin qilishim izga
zaruriyat y o ‘q. Protagor, barcha narsalarning
mezoni inson deydi, agar
uning obyektlarni hissiy idrok etishga nisbatan individualistik talqinini
qabul qilsak, uni axloqiy qadriyatlar va m ulohazalarga nisbatan ham
taalluqli deb hisoblashim iz zarur. Agar, aksincha, bunday talqinni
axloqiy qadriyatlarga nisbatan kuchga ega em as desak, unda uni
obyektlam i hissiy idrok etishga nisbatan ham qabul qilib boMmaydi;
boshqacha
aytganda,
“Teetet”
va
“Protagor”dan
birini
tanlash,
boshqasini rad etishga majburmiz. Lekin, birinchi navbatda, “barcha
narsalar” o ‘zida axloqiy norm alarni m ujassam lantirgan,
degan fikr hech
qayerdan kelib chiqm aydi, ikkinchidan, spetsifik hissiyot obyektlari
haqiqiy v a universal bilim predmeti b o ‘lmagani holda, axloqiy norm alar
ana shunday bilim predmeti b o ‘lishi mumkin. Platonning o ‘zi bunday
qarash tarafdori bo'lgan.
Haqiqatda, Protagor axloqiy m ulohazalar va qadriyatlar to ‘g ‘risida
nim a
degan?
“Teetet”da
axloqiy
m ulohazalarning
nisbiyligini
ta’kidlagan (Zero, m uayyan konkret davlatda to ‘g ‘ri v a m aqtovga
sazovorga o ‘xshab k o ‘ringan am allar shu davlatning mavjud bulishiga
yordam berguniga qadar to ‘g ‘ri va m aqtovga sazovor deb hisoblanadi
degan fikrdam an”) va dono kishi to‘g ‘ri harakat foydasiga noto‘g ‘ri
xatti-harakatlardan voz kechishi kerak degan fikm i aytgan.
Boshqacha
aytganda, m asala bir axloqiy baholash - to ‘g ‘ri, boshqasi-yolg'on
ekanligida
emas,
balki
bittasi
boshqasiga nisbatan
“to ‘g ‘riroq”
ekanligidadir. “Shu m a’noda bir xil odam lar boshqalaridan aqlliroq va
hech qachon noto‘g ‘ri o ‘ylam aydilar degan fikrlar birdek chindir”
(M utlaq haqiqat m avjud emas, deb hisoblaydigan kishi “hech kim hech
qachon no to ‘g ‘ri o ‘ylam aydi”, deb aytishga haqli emas). Platonning
“Protagor”da yozishicha, sofistlar vijdon va adolat tuyg‘usi barcha
insonlarga xudo tom onidan inom etilgan, “chunki,
garchi faqat ozgin
odam largina san’atga qobiliyatli bo"Iganida, shaharlar m avjud b o 'la
olm asdi”. Bu “Teetet”da aytilganidan farq qiladimi? Ehtimol, Protagor
quyidagini nazarda tutgan: Qonun, umuman olganda, m uayyan axloqiy
m oyillikka ega bo‘lib, barcha kishilar uchun tu g ‘madir, lekin Qonunning
ayrim turlari konkret shahar-davlat m isolidan m a’lum bo‘lishicha,
nisbiydir. Bir davlatning qonuni boshqa davlat qonuniga nisbatan
”to ‘g ‘riroq” bo ‘lmagani holda, u davlat uchun “to ‘g ‘ri keladigan”
b o ‘lishi va shu m a’noda qulayroq va m aqsadga m uvofiq bo‘lishi
12
s
mumkin. A n analarni saqlash va ijtimoiy shartlanganlik tarafdori sifatida
Protagor davlatning axloqiy an ’analarining shakllanishi va o ‘zlashtirish
tarafdori va ayni paytda, dono kishilarning davlatni “yaxshi” qonunlarga
olib kelishini e ’tiro f etadi. Ayrim, alohida olingan
shaxslarga kelsak, ular
jam iyatda qabul qilingan norm alar, an ’analarga sodiq bo4ishi k erak148.
Protagor u bilan m uloqotda bo ‘lgan yoshlam ing e ’tiborini davlatni
boshqaruv m asalasiga qaratadi. Sokratning, yoshlar sendan nimani
o ‘rganishi mumkin, degan savoliga: aytaylik, agar Gippokrat oldimga
kelsa, men yoshlar xohish-irodasini hisobga olm asdan hisoblash,
astronom iya, geometriya, musiqani o ‘rgatadigan
boshqa sofistlardan
farqli o ‘laroq, unga o ‘zi o ‘rganmoqchi b o ‘lgan narsani beraman.
Platonning “Protagor” dialogida “Bu ilm — uy x o ‘jaligini o ‘ylab yuritish,
o ‘z uyini ham da jam oat ishlarini yaxshi boshqara olish to ‘g ‘risida bo‘1ib,
uni egallagan kishi boshqalardan davlat xizmati bilan bo g‘liq xatti-
harakatlari, nutqlarida kuchliroq b o 'lad i” 144, - deydi Protagor.
Protagor fikricha, fazilatli bo'lish qobiliyati barchaga xos, lekin u
tu g ‘ilishda berilgan emas. Uning aytishicha, jinoyatchini jazolash faqat
unda yaxshi fazilatlami tarbiyalash uchun am alga oshirilgandagina
m a’noga ega b o ‘ladi. Chunki bunda yovuzlikning
oldini olish uchun
jazolanadi.
Din haqida gapirar ekan, Protagor xudolam ing borligini ham,
y o ‘qligini ham, qanday k o ‘rinishga ega ekanligini ham bilmaymiz, buni
bilish uchun inson umri yetmaydi, deydi. Lekin, uningcha, xudoga
ishonm agandan k o ‘ra, ishongan yaxshiroq.
“Xudolar to ‘g ‘risida” kitobida Protagor yozadi: “ Xudolar m asalasiga
kelsak, ularning haqiqatan mavjudmi yoki y o ‘qmi ekanligiga ishonchim
y o ‘q, ulam ing qanday ko ‘rinishda ekanligini ham bilmayman,
chunki
bilishim izga xalaqit beradigan k o ‘p narsalar bor, ular qatorida inson
hayotining uzoq emasligi m asalasining noaniqligi ham bor” 150. Bu
m azkur asardan hozirgi kunga qadar saqlangan yagona parchadir.
H ar bir m asala bo‘yicha turli xil fikrlar m avjudligi relyativistik
nazariyadan kelib chiqadi, Protagor bu fikrni rivojlantirib, dialektik va
ritorik xilma-xil fikrlarni ishlab chiqish va dalillam i qidirish san ’atida
mashq qilishadi va agar “kuchsiz nutqni kuchli qil” degan qoidaga amal
Do'stlaringiz bilan baham: 
