A n t ik d a V r fa L sa fa si

153 C o p lesto n F. H istory o f p h ilo so p h y . V o l .l . - N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P .91.
154 А н тология м и ровой ф и лософ и и . T .l . 4 .1 . С .319.
132

---

chevalarni va boshqalam i - bir so‘z bilan aytganda, o‘zlari uchun foydali 
boMgan, ozuqa boMadigan narsalarni ilohiylashtirishgan. Bunga misol 
qilib M isrdagi Nil daryosini keltiradi. Protagor singari, Prodik ham 
lingvistik tadqiqotlar olib borgan, sinonim lar to ‘g ‘risida risola yozgan. 
Platonning “Teetet”da yozishicha, Sokrat o ‘qib, fikrlashga “hom ilador” 
b o ‘la olmagan yoshlam i Prodik oldiga j o ‘natgan va ularni Prodik 
“naslsizlikdan” xalos etgan.153
Antifont.
Asarlari: “H aqiqat”, “ Kelishuv haqida”. Uningcha, tabiat 
qonunlari v a yatatilgan qonun talablari qaram a-qarshi. Barcha azob- 
uqubatlar manbai qonunlarning inson tabiatiga zid amallarni bajarishiga 
majbur qilishidadir. B undan u quyidagicha xulosaga keladi: inson 
ikkiyuzlam achi boMishi kerak, u o ‘zini tabiat qonuniga ham , jam iyat 
qonuniga ham bo‘ysunayotgandek qilib k o ‘rsatishi kerak.
Antifont davlatning shartnom a asosida kelib chiqishi nazariyasining 
boshida turadi. 
Qulchilikning 
kelib 
chiqish 
sababini jam iyatda 
o ‘rnatilgan tartibning natijasida deb biladi. Aslida esa, uning fikricha, 
insonlar tabiatan teng b o ‘lib tug'ilgan, ehtiyojlari ham bir xil. 
Aytishlariga qaraganda, A ntifont o ‘z qullarini ozodJikka chiqarib 
yuborgan, o ‘zi esa qul ayol bilan nikohga kirgan. Buning uchun uni 
telbalikda ayblashib, fuqarolik huquqidan mahrum qilishgan.
Kichik sofistlar
V asr oxiri - IV asr boshlarida faoliyat k o ‘rsatgan.
Alkidam
-
Gorgiy 
shogirdi, 
A ntifontning 
insonlar tengligi 
to ‘g"risidagi 
qarashlarni
rivojlantirgan, qulchilikning tabiiylikka zidligini 
ta ’kidlagan. Agar A ntifont ellinlar va varvarlarni tabiatan teng degan 
boMsa, Alkidam qullar umuman boMishi kerak emas, degan. Buni 
asoslashda u nafaqat tabiatga, balki xudoga ham m urojaat qiladi va xudo 
barchani ozod, erkin qilib yaratgan, tabiat hech kimni qul qilib 
yaratm agan, deb ta'kidlaydi.
Transimax.
U. Sitseron fikricha, prozaik nutqni to‘g ‘ri tuzishni ixtiro 
qilgan. U tarixga aniq, nozik fikrlovchi, topqir, xohlagan narsasini gapira 
oladigan, o ‘z fikrini ham qisqa, ham uzun qilib qura oladigan notiq 
sifatida kirgan.
Kritiy
(460-403) 30 ta tiranlar ichida eng zo'ri boMgan. Afinaning 
Peloponnes urushidagi magMubiyatidan keyin spartakliklar A finada 
dem okratiyani bekor qilishni talab qilganlar. Shu sababli, 13 kishidan 
iborat kom issiya tuziladi va u yangi antidem okratik Konstitutsiya
155 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Svdney-
A uckland, 2003. P.92.
133

---

tuzishga jalb qilinadi. Unga Kritiy boshchilik qiladi. Lekin xalq 
tiranlarga qarshi chiqadi, A finada deraokratiyani tiklashadi.
Kritiy dinni ijtim oiy foydali o ‘y-fikr deb hisoblaydi. “S iz if’ 
tragediyasida ta ’kidlashicha, dastlab, qonunlar bo‘lmagan va shu sababli 
insonlar bir-birini ezishgan. Keyin qonunlar o ‘rnatilgan b o ‘lib, ular 
qonunbuzarlam i jazolashni nazarda tutgan. Buning natijasida, odam lar 
yashirin tarzda yovuzlik qilishga o ‘tgan. A na shunday bir vaziyatda 
allaqanday 
dono
yomonlikni jilovlash uchun xudoni o ‘ylab topgan. Xudo 
barcha narsani k o ‘rib, bilib turadi, aybiga binoan har bir kishini 
jazolaydi.