Levkipp
va D em okritning fikricha, atom lar har xil kattalikda
bo ‘lishi, k o ‘zga k o ‘rinm aydigan eng m ayda zarracha va katta hajm dagi
zarracha k o ‘rinishida b o ‘lishi mum kin. Aristotel fikricha, Dem okrit
cheksiz katta m iqdordagi m ohiyatni - b o ‘sh fazoni m avjud deb
hisoblagan. Lekin bundan xuddi shunday kattalik, oMchamdagi atom
ham b o ‘ladi, degan xulosa chiqarmagan.
D em okrit atomni “g 'o y a ”
ham deb atagan, lekin uni jism li shakl,
jism li “g ‘oya”, deb hisoblagan (Platonda “g ‘oya” - jism siz shakl). Atom
jism li g ‘oya b o ‘lsa, u qanday m oddiy sifatlarga ega, degan savol paydo
bo ‘ladi. B unga Dem okrit atom lar his etiladigan sifatlarga - hid, rang,
tovush, harorat kabilarga ega emas, ular faqat fazodagi shakli, o ‘lchami,
holati, tartibi b o ‘yicha farqlanadi, bu sifatlar esa his etilmaydi,
deb javob
beradi. Sekst Empirik Demokritning quyidagi so'zlarini keltiradi:
"Shirin, achchiq, issiq, sovuq va boshqalar faqat fikrda mavjud, borliqda
esa faqat atom lar va b o ‘shliq m avjud, xolos” 17'.
Shuni ham e ’tiborga olish kerakki, atom istik ta ’limot vaqtining
cheksizligi to ‘g ‘risidagi fikr bilan birga rivojlandi. M oddiy boshlangLich
asos va vaqtning abadiyligidan atom istlar tabiatdagi barcha predm etlar
va hodisalam ing zaruriyligini keltirib chiqarishadi. Aesiy bergan
m a’lum otga k o ‘ra, Dem okrit (balki Levkipp)
hech bir narsa sababsiz
paydo b o ‘lmaydi, biroq barcha narsalar qandaydir asos va zaruriyatga
k o ‘ra vujudga keladi, deb ta ’kidlaydi. Dem okrit fikriga k o ‘ra, zaruriyat
fizikaviy m a’noga ega, u - “m ateriyaning qarshiligi, harakati v a zarbasi” .
U “girdob”ni barcha narsalaning sababi deb biladi. Dunyodagi ham m a
hodisalar zaruriyatga b o ‘ysunadi. O lam da sababsiz paydo bo'ladigan
hech narsa yo ‘q va demak, taso d if y o ‘q. D em okrit fikricha, odam lar
o ‘zining m ulohaza yurita bilmasliklarini yashirish uchun tasodifni o ‘ylab
topishgan.
Sim plitsiy
D em okritning
tasodif to ‘g ‘risidagi
m ulohazalarini
quyidagi m isolda tushuntiradi: kal bosh chol ekin m aydoni b o ‘ylab yurib
ketayotganda, uning boshiga toshbaqa tushib
ketadi va kalla suyagini
sindiradi. Sodir b o ‘lgan hoi, g o ‘yoki tasodifdek. Lekin, aslida, unday
emas, u zaruriydir; chunki burgut uning boshini tosh deb o ‘ylab,
toshbaqani tashiab yuboradi (toshbaqa toshga urilganda kosachalari
sinib, g o ‘shti ajraladi, burgut uni yeyish uchun shunday qiladi). Bu -
zaruriyat.
D em okrit tasodifni m aqsadga m uvofiqlikka qaram a-qarshi q o ‘yib
tushuntiradi. Uning fikricha, har bir narsa to ‘g‘risida u nim a sababdan
paydo b o ‘ldi, uning sababi nima, deb savol qo ‘yish kerak.
Bunda qanday
173 Антология мировой философии. Т.1. Ч. С .330.
148
m aqsadga k o ‘ra paydo bo'ldi, deb savol qo'yish o ‘rinli emas. Demak,
D emokrit tasodifni sababsiz narsa deb emas, m aqsadga m uvofiqlikning
inkori deb tushuntiradi. Dem okrit yozadi: “B o‘shliq va atom lar —
m ateriyadir,
yoki
narsalar
sababidir” 174.
M ateriyaning
tuzilishi
m anzarasini tavsiflar ekan, D em okrit avvalgi falsafada ilgari surilgan
(M eliss shakllantirgan va A naksagor takrorlagan) borliqning saqlanishi
prinsipidan kelib chiqadi: “Hech bir narsa hech nimadan paydo
bo ‘lmaydi” 175.
Atom izm ning yangiligi quyidagi ikki narsada:
1) borliqning
cheksizligi v a 2) cheksiz dunyoviy fazoda
bir vaqtda yonm a-yon
yashayotgan
dunyolarning
k o ‘pligi
haqidagi
g ‘oyalarning
asoslanishidadir. Levkipp va D em okritning dunyoning cheksizligi
to ‘g ‘risidagi qarashlari bo ‘sh fazoning cheksizligi va atom larning
cheksiz m iqdorda ekanligidan kelib chiqadi.
Dunyolar sonining cheksizligini ular quyidagicha tushuntirishadi:
chegarasizlikdan ajralgan holda shakliga ko ‘ra turli xil jism lar “buyuk
bo‘shliqda” harakatlana borib, birgalikda yagona girdobni keltirib
chiqaradi va jism lar unda bir-biriga urilib, parchalanib, aylanib,
o'xshashlari o ‘zaro q o ‘shilib, kattalashib,
muqim aylanadigan jism lar
shakliga kiradi. B unda yupqa, nozik qism lar tepaga chiqishadi, o g ‘irlari
m arkazda bo ‘lgan sharsimon birikm alar hosil qilishadi. Shu tariqa, Yer
paydo bo'ladi. Uyirm ali harakat davom ida Yer yuqori qobig‘idan
ajralgan zarrachalar muayyan k o ‘rinishga ega jism larni — osmon
yoritgichlarini keltirib chiqarishadi. Y erga eng yaqin aylana — Oy, eng
uzoq turgan aylana - Quyosh. Bular faqat bir dunyoni paydo qilishadi,
qolgan dunyolar ham shu tariqa yuzaga chiqishadi.
Atom to ‘g ‘risidagi ta ’limotini Dem okrit m atem atika sohasiga yoydi.
U m atem atik jism larni (shar, konus, piram ida) xuddi atom lar bir-biridan
b o ‘shliqda ajralib turgani kabi, bir-biriga yopishgan teksiiiklardan tashkil
topgan, deb tushuntiradi. M asalan, konus uning asosiga nisbatan k o ‘p
m iqdordagi parallel
aylanalardan tashkil topib, ularning radiusi konus
yuqori nuqtasi tomon kichravib boradi. Ular shunchalik ingichkaki, sezgi
organlari bilan his etib bo ‘lmaydi.
Atom istik nazariyaga ko‘ra jism larning bo'linishi cheksiz davom
etm aydi, uning chegarasi bor, bu atomdir. Bu fikri bilan D em okrit Zenon
aporiyasidagi ziddiyatni bartaraf etadi.
Stereom etriyada asosiy atomar elem ent deb D em okrit piramidani
hisoblaydi. Barcha jism lar piram idalarga ajralishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
