PLATON FALSAFASI
D unyoning buyuk m utafakkirlaridan bo'lgan
Platon
eramizdan
avvalgi 427-yilda Afrikadan uncha uzoq bo'lm agan Eginda Ariston
oilasida tu g ‘ilgan. Uni avval Aristokl deb atashgan, gavdali bo'lgani
uchun keyinchalik Platon degan nom berishgan deyishadi (Diogen
m a’lumoti
bo'yicha).
Otasi - A riston
avlodi
b o ‘yicha
taniqli
qonunshunos Solon qarindoshlariga borib taqaladi. Ona urug‘i bo'yicha
A finaning siyosiy arbobi, keyinchalik “tiran” Kritiyga ham borib
tutashadi. A ytishlariga qaraganda, aynan shu Kritiy Platonni Sokrat
shogirdlari qatoriga qo ‘shgan. Platon, dastlab, badiiy adabiyot,
tasviriy
san’at, m usiqaga qiziqqan. K eyinchalik shu sohada orttirgan tajribalari
falsafiy ijodida yordam bergan. R ivoyatlarga qaraganda Platon falsafa
bilan shug‘ullanishini kech boshlagan. Falsafa b o ‘yicha dastlabki ustozi
Kratil boMgan (Sokratga qadar). Kratil G eraklit falsafasi davomchisi
sifatida tanilgan b o ‘lib, u olam da abadiy harakat m avjudligini, to ‘xtovsiz
o'zgarishlar sodir bo‘lib turishini ta ’kidlagan.
Geraklitning daryoga ikki
m arta tushib bo‘lmaydi degan fikrini, hatto bir m arta ham tushib
bo ‘lmaydi, degan m ulohaza bilan to‘ldirgan. A na shuning uchun ham
predmetni aniq bir nom bilan aytib boTmaydi: predm et tez o ‘zgarib,
boshqa predm etga aylanib qoladi va demak, avvalgi nom iga mos kelmay
qoladi. Platon ustozining bu m ulohazasi
ustidan istehzoli kulib,
predmetni nomi bilan atash kerak emas, uni shunchaki q o i bilan
k o ‘rsatib q o ‘ya qolish kerak, degan.
Sokrat o ‘lgan yili (eram izdan avval 339-y.) Platon Afinadan chiqib
ketib, o ‘n ikki yil chetda yuradi. Bu davrda u Misr, Janubiy Italiya va
Sitsiliyada b o ‘ladi.
U yerlarda M isr dinlari, grek m atem atiklari,
astranom lari, Evdoks bilan Fedr, pifagorchilar bilan tanishadi (Arxit
so ‘zlari). A rxit davlat arbobi, olim-matem atik, fizik, m exanik bo'lgan.
Geom etriyachi olim sifatida uni fasoslik M odam va afinalik Teetetlar
hurm at qilishgan.
IV asr boshida Platon Sitsiliyaga o‘tadi. U yerda,
Dionisiya saroyida
“m im ” san’ati rivoj topgan edi. Platon o ‘z dialoglari personajlarining
individual m ahoratini ana shundan o'rgangan boMishi mumkin deb
taxm in qilinadi. 387-yili, 40 yoshida Platon A finaga qaytadi. Qahram on
Akadem chakalakzor (daraxtzor)ida o ‘z m aktabini tashkil etadi, u Plator.
Akadem iyasi deb nom oladi. Bu A kadem iya o'quvchilarining bir qismi
ilm bilan sh u g ‘ullansa, boshqa bir qismi siyosiy
faoliyatga tayyorlanar
edi. A kadem iyada m atem atika, keyinchalik falsafa bilan shug'ullanish.
ilmiy ishlar olib borish yaxshi y o 'lg a q o ‘yilgan edi.
152
Eramizdan avvalgi
367-yili
Dionisiy
II
hokim iyat tepasiga
kelgandan keyin uning m aslahatchisi Dion Platonni Sitsiliyaga tak lif
etadi. U yerda Platon o'zining ideal davlat loyihasini am alga oshirishga
urinadi.
D ion
orzu
qilgan
davlat
monarxiya,
aristokratiya,
dem okratiyaning qorishm asidan iborat edi.
Dion Platonchi Kallin
tom onidan
Sirakuzada
qisqa
vaqt
davom ida
hokim iyatni
boshqarayotganida o ‘ldirilgan.
Platon tugallangan falsafiy sistem ani bayon qiladigan kitob nashr
etmagan, uning fikri yangi g ‘oyalar paydo b o ‘lishi va oldida turgan
m uam m olarni hal etishi davom ida rivojlanib borgan178. Uning asarlari
b iz g a c h a to ‘la holda yetib kelgan. Ularni 4 guruhga boMishadi:
1. Sokratik guruh: “Sokrat analogiyasi”, “Evtifron”, “K riton”,
“X orm id” , “ Laxes” , “Protagor” , “M enon” , “ Evtidem” , “G orgiy” .
2. “Kratil”, “Pir”, “ Fedon” va “D avlat”ning birinchi kitobi.
3. “D avlat”ning qolgan kitoblari, “Fedr”, “Teetet” va “ Parm enid”
4. “Sofist” “Siyosatchi”, “Fileb”, “Tim ey”, “K ritiy” va “Q onunlar”.
Ularda borliq, axloq, huquq, bilish masalalari m uhokam a etiladi.
D ialoglar shaklida yozilgan bu asarlarda diqqat m arkazida Sokrat,
sofistlar, shoirlar, siyosiy arbolar turadi. Ular orqali
bildirilgan fikrlarida
Platonning
falsafiy
qarashlari
evolyutsiyasini,
uning
g ‘oyalar
to ‘g ‘risidagi ta ’limotini, dialektikaga oid mulohazalarini payqash qiyin
emas.
Do'stlaringiz bilan baham: 
