A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Levkipp hayoti va asarlari haqida nimalarni bilasiz?
2. D em okrit hayoti qanday kechgan?
3. Levkipp va Demokritlar atomni qanday xususiyatlarga ega 
deyishgan?
4. Atom izm ning borliqni tushuntirishdagi yangiligi nim ada?
5. Dem okrit atomni g ‘oya deyar ekan, uni qanday tushuntirgan?
6. Dem okrit jo n n i qanday talqin qilgan?
7. Dem okritning bilish to ‘g ‘risidagi qarashlari qanday?
8. D em okritning mantiq sohasidagi xizm atlari nim ada?
9. Dem okrit etikasining aksiomasi va asosini nim a tashkil etadi?
10. Dem okritning m atem atik atom izmi mohiyati nim ada?
177 Малышев A.H. 
К урс 
лекций no деревней 
ф илософ ии. -М .: В ы сш ая школа,
1991. С .5.
151

---

PLATON FALSAFASI
D unyoning buyuk m utafakkirlaridan bo'lgan 
Platon
eramizdan 
avvalgi 427-yilda Afrikadan uncha uzoq bo'lm agan Eginda Ariston 
oilasida tu g ‘ilgan. Uni avval Aristokl deb atashgan, gavdali bo'lgani 
uchun keyinchalik Platon degan nom berishgan deyishadi (Diogen 
m a’lumoti 
bo'yicha). 
Otasi - A riston 
avlodi 
b o ‘yicha taniqli 
qonunshunos Solon qarindoshlariga borib taqaladi. Ona urug‘i bo'yicha 
A finaning siyosiy arbobi, keyinchalik “tiran” Kritiyga ham borib 
tutashadi. A ytishlariga qaraganda, aynan shu Kritiy Platonni Sokrat 
shogirdlari qatoriga qo ‘shgan. Platon, dastlab, badiiy adabiyot, tasviriy 
san’at, m usiqaga qiziqqan. K eyinchalik shu sohada orttirgan tajribalari 
falsafiy ijodida yordam bergan. R ivoyatlarga qaraganda Platon falsafa 
bilan shug‘ullanishini kech boshlagan. Falsafa b o ‘yicha dastlabki ustozi 
Kratil boMgan (Sokratga qadar). Kratil G eraklit falsafasi davomchisi 
sifatida tanilgan b o ‘lib, u olam da abadiy harakat m avjudligini, to ‘xtovsiz 
o'zgarishlar sodir bo‘lib turishini ta ’kidlagan. Geraklitning daryoga ikki 
m arta tushib bo‘lmaydi degan fikrini, hatto bir m arta ham tushib 
bo ‘lmaydi, degan m ulohaza bilan to‘ldirgan. A na shuning uchun ham 
predmetni aniq bir nom bilan aytib boTmaydi: predm et tez o ‘zgarib, 
boshqa predm etga aylanib qoladi va demak, avvalgi nom iga mos kelmay 
qoladi. Platon ustozining bu m ulohazasi ustidan istehzoli kulib, 
predmetni nomi bilan atash kerak emas, uni shunchaki q o i bilan 
k o ‘rsatib q o ‘ya qolish kerak, degan.
Sokrat o ‘lgan yili (eram izdan avval 339-y.) Platon Afinadan chiqib 
ketib, o ‘n ikki yil chetda yuradi. Bu davrda u Misr, Janubiy Italiya va 
Sitsiliyada b o ‘ladi. U yerlarda M isr dinlari, grek m atem atiklari, 
astranom lari, Evdoks bilan Fedr, pifagorchilar bilan tanishadi (Arxit 
so ‘zlari). A rxit davlat arbobi, olim-matem atik, fizik, m exanik bo'lgan. 
Geom etriyachi olim sifatida uni fasoslik M odam va afinalik Teetetlar 
hurm at qilishgan.
IV asr boshida Platon Sitsiliyaga o‘tadi. U yerda, Dionisiya saroyida 
“m im ” san’ati rivoj topgan edi. Platon o ‘z dialoglari personajlarining 
individual m ahoratini ana shundan o'rgangan boMishi mumkin deb 
taxm in qilinadi. 387-yili, 40 yoshida Platon A finaga qaytadi. Qahram on 
Akadem chakalakzor (daraxtzor)ida o ‘z m aktabini tashkil etadi, u Plator. 
Akadem iyasi deb nom oladi. Bu A kadem iya o'quvchilarining bir qismi 
ilm bilan sh u g ‘ullansa, boshqa bir qismi siyosiy faoliyatga tayyorlanar 
edi. A kadem iyada m atem atika, keyinchalik falsafa bilan shug'ullanish. 
ilmiy ishlar olib borish yaxshi y o 'lg a q o ‘yilgan edi.
152

---

Eramizdan avvalgi 
367-yili 
Dionisiy 
II 
hokim iyat tepasiga 
kelgandan keyin uning m aslahatchisi Dion Platonni Sitsiliyaga tak lif 
etadi. U yerda Platon o'zining ideal davlat loyihasini am alga oshirishga 
urinadi. 
D ion 
orzu 
qilgan 
davlat 
monarxiya, 
aristokratiya, 
dem okratiyaning qorishm asidan iborat edi. Dion Platonchi Kallin 
tom onidan 
Sirakuzada 
qisqa 
vaqt 
davom ida 
hokim iyatni 
boshqarayotganida o ‘ldirilgan.
Platon tugallangan falsafiy sistem ani bayon qiladigan kitob nashr 
etmagan, uning fikri yangi g ‘oyalar paydo b o ‘lishi va oldida turgan 
m uam m olarni hal etishi davom ida rivojlanib borgan178. Uning asarlari 
b iz g a c h a to ‘la holda yetib kelgan. Ularni 4 guruhga boMishadi:
1. Sokratik guruh: “Sokrat analogiyasi”, “Evtifron”, “K riton”, 
“X orm id” , “ Laxes” , “Protagor” , “M enon” , “ Evtidem” , “G orgiy” .
2. “Kratil”, “Pir”, “ Fedon” va “D avlat”ning birinchi kitobi.
3. “D avlat”ning qolgan kitoblari, “Fedr”, “Teetet” va “ Parm enid”
4. “Sofist” “Siyosatchi”, “Fileb”, “Tim ey”, “K ritiy” va “Q onunlar”.
Ularda borliq, axloq, huquq, bilish masalalari m uhokam a etiladi.
D ialoglar shaklida yozilgan bu asarlarda diqqat m arkazida Sokrat, 
sofistlar, shoirlar, siyosiy arbolar turadi. Ular orqali bildirilgan fikrlarida 
Platonning 
falsafiy 
qarashlari 
evolyutsiyasini, 
uning 
g ‘oyalar 
to ‘g ‘risidagi ta ’limotini, dialektikaga oid mulohazalarini payqash qiyin 
emas.