teng huquqli va teng kuchli boshlang‘ich asoslar emas. G ‘oyalar dunyosi
birlamchi. Ayni paytda, Platon noborliqning ham zaruriy tarzda
m avjudligini ta’kidlaydi. Noborliq kategoriyasi borliq kategoriyasidan
keyin keladi. M ateriya noborliq sifatida m avjud bo ‘lishi uchun (u
predm et va hodisalam ing fazoda m avjud boTish priksipi) fazosiz
g ‘ayritabiiy “g ‘oya”larning (uning yaxlitligi, b o ‘linmasligi, birligi aql
bilan anglanadi) b o ‘lishi zarur.
Hissiy idrok
etiladigan dunyo borliq ham , noborliq ham emas, u
ularning oralig‘idagi narsa. G ‘oyalar sohasi bilan narsalar sohasi
o ‘rtasida “dunyoning jo n i” bor. G ‘oyalar dunyosi faol asos, erkaklik
b o ‘lsa, m ateriya, passiv asos, ayollik, hissiy idrok qilinadigan dunyo;
ularning o ‘rtasida m avjud b o ig a n la r bolalardir.
Har bir hissiy idrok qilinuvchi buyum ham g ‘oyaga,
ham m ateriyaga
daxldor. G ‘oyaga aloqadorligi shundaki, uning borlig‘i bilan bog'liq
b o ‘lgan xususiyatlari — m anguligi, o ‘zgarm asligi, aynanligi g ‘oya bilan
belgilanadi. U m ateriyaga shuning uchun aloqadorki, bir qancha
xususiyatlari:
cheksiz
bo'linuvchanligi,
“oziqlantiruvchi” ligi
va
buyum lam ing alohida m avjudligi noborliq tom onidan belgilanadi.
Hissiy idroq etiladigan narsalar dunyosi - bu shakllanish, kelib
chiqish, bor boMish sohasidir. Bu dunyo - qaram a-qarshiliklar bo ‘lmish
borliq
va
noborliqning,
o ‘zgaruvchanlik
va
o ‘zgarm aslikning,
harakatsizlik va harakatning, yakkalik va k o ‘plikning birligi. Keyinchalik
Gegel
bu fikm i rivojlantirib, borliq va noborliq (hech nim a) dialektikasi
shakllanishiga olib keladi, deydi.
G ‘oyalarning turlari m asalasi b o ‘yicha Platon fikrlari aniq bayon
qilingan emas. B a’zi tadqiqotchilar uning buyumlar, narsalar g'oyalari va
xossalar va m unosabatlar g‘oyalarini farq qilganini aytishadi. Uning turli
asarlarida bildirgan fikrlari tahlili g ‘oyalam i quyidagicha turkum lash
m um kinligini bildiradi. G ‘oyalar bir jinsli emas, ular muayyan
iyerarxiyani, y a’ni yuqoridan quyiga qarab boMgan ketm a-ketlikni hosil
qilishadi. Ular quyidagi sohalarga oid:
Oliy n e ’m atlar, qadriyatlar g ‘oyalari (baxt-saodat, haqiqat, go‘zallik,
adolat g'oyalari), ular m utlaq sifatlar g ‘oyalari.
Fizikaviy hodisalar va jarayonlar g ‘oyalari (m asalan, “olov”,
“sokinlik”, “harakat”, “rang”, “tovush”).
M avjudotlar
turlariga
tegishli
g ‘oyalar
(“hayvon”,
“inson”
g ‘oyalari);
Inson q o ‘li,
uning hunari, san’ati bilan yaratiladigan narsalar
g ‘oyalari (m asalan, “stol”, “krovat”).
155
M unosabatlar g'oyalari (bu shuning uchun ham m avjudki, tenglik
m unosabatini aniqlash shu m unosabat g'oyasining bo‘lishini taqozo
etadi).
G'oyalar tushunchalar sifatida.
Platonda “ g ‘oyani” g 'o y a qiladigan
narsa - bu uning: 1) sabab, y a ’ni borliqning, uning xususiyatlari va
m unosabatlarining manbai; 2) yaratuvchining
unga qarab narsalar
dunyosini yaratishi; 3) barcha m avjud narsalar unga qarab intiladigan
oliy ne’mat, m aqsad ekanligidir.
Platonning g ‘oyalar to ‘g ‘risidagi ta ’lim otining yana bir muhim jihati
- g'oyaning borliqqa mos keladigan tushuncha, fikr sifatida mavjud
bo'lishi to ‘g ‘risidagi mulohazasi bor. Bu m a’noda Platon “g 'o y a si” -
um um iy, jins tushuncha, fikr qilinayotgan predm etning mohiyati
to ‘g ‘risidagi tushuncha. Platon tushunchalam i jins v a turlarga ajratadi va
jins
tushunchalar
hajmlarini
tur tushunchalarga b o ‘lib aniqlash
zarurligini uqtiradi. Bu usulni Platon
dialektika
deb ataydi. Platon
dialektikasi - bu predm etlam i (predm etlar to 'g ’risidagi tushunchalam i)
jinslarga, jin s ichida esa, uning turlarga bo'linishini aniqlash san ’ati
(“Sofist” 953 D -E )’80.
Shuningdek, Platon dialektikani m avjudot haqidagi fan deb ham
ataydi. D ialektika, Platon fikricha, faqat
m ohiyatlar soyasini emas, balki
m ohiyatlam ing o'zini ham m ushohada qilishdan iborat.
Platon dialektikasi ikki tom onlam a metod: 1) gipoteza orqali
g ‘oyaga, y a ’ni boshlang'ich asosga ko ‘tarilish; 2) bosh!ang‘ich asosdan
quyiga qarab borish, y a’ni jinslarni turlarga bo‘lish.
Platonning dialektika to ‘g ‘risidagi m ulohazalariga, bizningcha,
uning quyidagi fikri yakun yasaydi: “...dialektika fanlar m undarijasining
eng yuqorisida turadi,
boshqa hech bir fan, adolat nuqtai nazaridan,
undan yuqorida bo‘lishi m um kin emas, barcha fanlar u bilan
yakunlanishi lozim” (Davlat, 5 3 4 ’E )181.
Platonning kosmologik ta 'limoti
“Tim ey” dialogida bayon qilingan.
Bu ta ’lim ot Pifagorning kosm ologik qarashlariga hamohang. Platon
fikricha, olam shar shaklidagi tirik mavjudot. Shuning uchun ham u
jo n g a ega. Jon olam ning b o ‘lagi emas, u dunyoni o ‘rab olgan bo'lib, 3 ta
boshlang'ich elem entdan tashkil topgan: “ayniyat”, “tafovut” va
“m ohiyat” . U lar cheklangan va chegarasiz borliqning, y a ’ni m oddiy va
ideal borliqning oliy asoslaridir. Ular m usiqa oktavi qonunlari bo'yicha
taqsim langan yoritgichlarini ular harakatida o ‘ziga
jalb etib turadigan
Do'stlaringiz bilan baham: 
