|
Danakli mevalar. Danakli mevalarga gilos, olcha, olxo„ri, o„rik,
shaftoli, qizil, zaytun, jiyda kiradi. Danakli o„simliklar mevasi po„stdor va
sersuv, mayin kemirchaksimon etli: mevaning o„rtasida juda qattiq qobiq
bilan qoplangan urug„i bo„ladi. Danakli mevalar tabiiyligicha iste‟mol
qilinadi yoki uzoq saqlanmasligini nazarda tutib, ulardan o„sha zaxotiyoq
konserva mahsulotlari tayyorlanadi.
Gilos eng ertapishar danakli mevadir. Uning mevasi mayin, sersuv
yoki donador etli, ovalsimon yoki yumaloq shaklli, turli kattalikda va har
xil (sariq, qizil, xira, nimrang, qora) rangli shirin yoki chuchuk ta‟mli
bo„ladi. Unda 9- 7% qand, 0,3 - 0,9% kislota, oshlovchi, pektin va boshqa
moddalar bor. Gilos tabiiy holida va ishlov berilib iste‟mol qilinadi.
Gilosning Drogana-jyoltaya, Zolotaya, Jebule, Chernaya, Elton singari
pomologik navlari sotiladi.
Olcha mamlakatimizning ko„pgina zonalarida mavjud bo„lib,
ko„plab tovar mahsuloti beradi. Olchada ko„p miqdorda qand va boshqa
moddalar bor. Olcha tabiiy holida iste‟mol qilinishidan tashqari, murabbo,
69
sharbat, vino, likyor-aroq mahsulotlari, qoqi qilishda va boshqa
maqsadlarga ham ishlatiladi.
Olcha mevasi yumaloq, ovalsimon, yapaloq, sholg„omsimon
va
noksimon shaklda, po„stining rangi-pushti, qizil, to„q qizil va qariyb qora
bo„ladi, sharbati rangsiz va och qizil, qizil, to„q qizil, danagi yirik, o„rta va
maydadir. Eng keng tarqalgan rangli sharbatli navlarga Vladimirskiy
(Roditeleva), Lyubskiy, Lotoviy va boshqa ayrim turlari; sharbati rangsiz
navlarga Krasa Severa, Sklyanka rozoviy kabilar kiradi.
O‗rik janubiy rayonlarda o„stiriladi. Uning pishish davri taxminan
bir yarim oy (mayning oxiridan iyulgacha) davom etadi. O„rikning turli
navlarida 5 dan 17% gacha qand, 0,3 dan 2,6% gacha kislota, vitamin,
mineral, pektin va boshqa moddalar mavjud. O„rikning mevasi yumaloq
yoki tuxumsimon shaklli, sariq, qo„ng„ir yoki qizg„ish
rangli, silliq yoki
botiqroq po„stli, qumoq-qumoq yoki sersuv etli bo„ladi.
Nimaga mo„ljallanganligiga qarab, o„rik navlari xo„raki, qoqibop va
konservabop turlarga bo„linadi. Xo„raki va konservabop o„riklarning
Ananas, Ambroziya, Krasnoshchekiy navlari eng yaxshi hisoblanadi.
Qoqibop navlarga Biboy, Xurmai, Isfarak, Mirsanjeli, Qandak o„riklar
kiradi.
Shaftoli O„rta Osiyo respublikalarida, Ozarbayjon, Armaniston,
Gruziya, Moldaviya, Ukrainaning janubiy rayonlarida o„sadi. shaftolida
o„rta hisobda 7 - 9% qand, 0,5 - 1% organik kislotalar, pektin, oshlovchi
va boshqa moddalar bor; mevasi g„oyat
xushta‟m bo„ladi. U tabiiy holida
iste‟mol qilinadi. Kompot, qandolat mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi,
shuningdek, qoqi qilinadi.
shaftoli mevasi sersuv etli, danagi juda qattiq va qalin po„stli, ilonizi
bujurli bo„ladi. Mevasi yumaloq yoki ovalsimon shaklli va palla izli
bo„ladi. shaftolining po„sti naviga qarab, tukli yoki silliq (luchchak), rangi
sariq-yashildan qonsimon qizilgacha, etining rangi sarg„ishdan qizilgacha
bo„lib, odatda, danagiga tomon qizillik orta boradi. Tukli va luchchak
shaftolining turli navlari danagining etidan ajralgan-ajralmaganligi bilan
ham farq qilinadi. Ba‟zi nav shaftolilarning danagi oson ajraladi,
ayrimlariniki esa aksincha. Ananas, Omsden, Salvey, Sovetskiy, Elberta va
70
Nikitinskiy navlari mashhur navlardir.
Jiyda Janubiy Evropa, Osiyo, Amerikada o„sadigan daraxtlar
(butalar) mevasidir. O„rta Osiyo respublikalarida, asosan, O„zbekiston
bilan Qirgiziston, shuningdek, Armaniston, Ozarbayjon va Gruziyada keng
tarqalgan. Jiydaning bir necha o„nlab turi bor; vostochniy serebristiy,
xo„raki navlar shular jumlasidandir. O„zbekistonda non jiyda ko„p
tarqalgan bo„lib, uning mevasi seret, juda shirin bo„ladi. Jiyda mevasining
danagi qalin, quruq unsimon shirin et bilan qoplangan. Mevasi oval yoki
tsilindrsimon shaklda, o„lchami 1 - 4 sm, mevaning rangi sariq, qo„ng„ir,
qizil, och jigar rang. Danagi ovalsimon yoki cho„ziqroq o„tkir uchli
bo„ladi.
Jiydaning eti juda to„yimli bo„lib, unda 10 - 0,5% suv, 50 - 5%
qand, 10% ga yaqin azot moddalar, 1% ga yaqin yog„, 2-2,5% mineral
moddalar, 11-12% kletchatka, 1-1,5% kraxmal, 1,4-3,3% kislota, S
vitamini va boshqalar bor. Yaxshi pishgan jiyda mevasi daraxtning
o„zidayoq quriydi, shu sababli u yaxshi saqlanadi. Yaxshi jiydaning po„sti
silliq, yaltiroq, unsimon, eti shirin bo„ladi. Jiyda quruq xonada saqlanadi,
chunki zax xona yoki nam idishda saqlangan jiydaning po„sti qurishib,
yaltiroqligi yo„qoladi, eti dimiqib, ko„pincha mog„orlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
