А. Мухторов, У. Санак. Улов узбек адабий тили


Сув ке л тур мак ^амону куза



Download 351,43 Kb.
bet25/33
Sana24.02.2022
Hajmi351,43 Kb.
#225210
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   33
Bog'liq
unlocked-c76f6333355ae508006cd7e1be58466b

Сув ке л тур мак ^амону куза синдурмод дамой эр-
’■ / : : ■ : : К, ■ . МИШ.
Навоий узининг ахлодий-таълимйй, ижтимоий-сиё- сий дарашларини, бой даётий тажрибаларйни умумлаш- тиришуларга якунясаш асосида яратган «Мадбуб-ул дулуб» асарида ахлоц-одоб, фан ва маданиятнинг ри- вожланиши, халднинг осойишталиги ва бахт-саодатн масалаларига дойр уз адидаларини, мулодазаларини баён дилади, халд мадоллари негнзида уз даётий таж- рибаларйнинг умумлашмаёи сифатида жудакупмадол- лар ва дикматли сузлар яратади: «Чин суз мУтабар, яхши суз мухтасар», «Тилга ихтиёрсиз-элга З’Ьтибор- сиз»^ «Тилига идтидорлигдакими хирадманд», «^ий- мати оз-дурмати оз», «Хуб йиртид тун била дам хуб, гул яморлид чапони била мадбуб», «Яхшидин ёмонлар дам ёмонлир куз тутмас,», «Сувнинг мазаси муз била, ошнинг мазаси туз била, одам яхшилйрн суз била», «Билмаганни сураб Урганган '-олим, орланиб сурама- гаи узига золим», «Оз-оз Урганнб доно бУлур, датра- датра йирилиб даре булур», «Оз деган оз: янглишур,бЗ еган оз йидилур», «Айтур сузни айт, айтмас суздаи дайт») ва бошдалар. Бу дикматли сузларнинг купчилиги халд мадолларига айланиб кетган. . _
Навоий шеърият тили билан бирга уз насрий асар- ларининг тилига дам катта эътибор беради, купинча содда гапларни дуллайди, насрли фикрни содда, анид, тушунарли баён этишга даракат дилади. Буниш* учуй у кУоинча дисда-дисда, содда гаплардан фойдаланадй:
Алар мавлоно Согарий била куп мутояба дилурлар эрди. У aofh Самарканд сурдидиндур. Абубакр Барак шогирдидур. Лига отасидин йигирма минг дирам ме- рос долди. .
Щеъриятда булганидек, насрда дам, Навоий фикрни анид, равен, ифодали баён этиш мадсадида дар хил кучайтирувчи суз ва’ бирикмаларни, таъкидловчи ки- ритма с^з ва ибрраларни куп дуллайди, водеа-додиса- ларни бир-бирига'диёслаш учун чиройли ухшатишлар яратади: Саховат инсоният борининг борвар шажари* дур, балки улар шажарнинг муфид самаридур. Эдсон сифати саодати абад бил, фитиа ва офат яъжуки да- фъира садд бил. Тил ва кунгул хуброк аъзодурлар ин- сонда; савсан ва рулча марруброд раЗдиндур бустонда.
Навоий насрий асарларида хам куп долларда суз- ларнинг дофияланиб келишига катта адамият бёради; яъни насрда назм яратади. Бу билан тасвирда бадний- ликни кучайтиради, баён дилиш, ифодалаш кучини ощиради, услуб равонлигини таъмйняайди: дар кимки, - сузи ёлрон, ёлгони зодир булгон уёлрон, Хуп йиртид тун била дам хуб, гул яморлид чапони била мадбуб. Куп дегувчи, куп егувчи — тамур турира ошудуб кет- гувчи. Йигитлик умр гулшанининг бадоридур ва даёт шабистонининг надори. Инсоннинг зебу раънолири ан- дин ва башарнинг тобу тавонолири андин.
Щуни эслатиш керакки, Навбийнинг насрий асар- ларИда дам годори услуб учун хос булган мураккаб синтактик бирликлар—турлича таркибли душма гап- лар, изодловчили оборотлар, дар хил муболара, сифат- лаш ва ухшатишлар ордалн бадиий таъсир кучи оши- рилган суз бирикмалари ва гаплар жуда куп учравди. Бу хилдаги синтактик бирликлар Навоий асарлари тилининг буёддорлигини, бадиийлигини оширади, тас- вирий-бадиий тил воситаларидан турлича услубий мад- садларда кенг фойдаланганлигини курсатади: Сайид Тиёским, ул 6ofhhhp таъмири ва борбонлири анга му- тааййин эрди, йулда йулудтиким, арабаларга улуррод сарф йирочларйн борлардин сотунолиб, дунгариб юк- лаб, «Жадоноро» богига элтадур эрди. Алар дер эрди- ларким, дунё жодининг мастлири чорир мастлнрига ух- шамаским, чорир мастлири ичган кунидур, аммо жод мастлири агар ердиб жод йиллар жод устидадурким, мастдур, анинг махмурлири жоддин маъзул булрони- дадур. -
Навоий баён дилинаётган водеа-додисаларнинг ху- сусиятига дараб турлича услубий, грамматик щакл- !ларни дуллайди. Жумладан, бирор_ водеанинг буЛган- бу'лмаганлигига узи гувод б^лса ёки муа.йян далил- лар ордали тула анидланган булса, утган замон анид феъл кесимли ёки от кесимли датъий тасдик гаплар ордали берилади: —хуш судбат ва ширин калом ки^ ши эрди ва дироат илмин яхши билур эрди. Туркэр'ди ва туркча шеъри яхши водеъ булубтур, аммо шудрат тутмабдур. Бу фадир борасига куп илтифоти бор эр­ди ва фотидалар у дур эрди. Самарданд акобиридин- ДУР- '
Водеа-додисаларнинг амалда булганлиги муал- Лиф учун ноанид булса, айрим манбалардан олинган фактлар, далилларни ифодалашда баён услуби дам шунга мос равишда гумон-ноанидлик ва эшитилганлик шакллари билан берилади: Сайид Носир Хисрав — Ба- дахшон Кудистонида булар эрмиш. Багоят муртоз ки­ши эрмиш. Шеъри яман эрмас эркандур. Аммо ^азмда табъи даже ва дазл сари мойил эркандур. Адиб Ад- мад дам тур к- элидин эрмиш. Ани уламонинг шадан- шоди деб эрмишлар.
Юдорида дайд дилйнганйдек, Навбийнинг адабий тили у яшаган даврдаги умумхаЛд узбек тилининг узи эди. Бу адабий тилнинг таркиби унинг улуг бойлиги, фо- нетик ва грамматик дурилиши анча илгарирод шакл- .танга н эди, узининг лексик, фонетик ва морфологик ху- сусиятлари жидатидан дозирги узбек адабий тилига ядйн бир шаклда ташкил топган эди. Бу. адабий тил- аинг фонетик тизимида айрйм уагаришлар юз беради: и, м товушлари датъийлашади. Сингармонизмнингтанг- лай уйгунлиги ва лаб уйгунлщй додисалари (бордуд, келдук, йулга, кузга, яхширод, кичикрак, кузум, ти- лим каби) гарчй еадланган булса дам, а|лмо лаб оданг- дошлигининг бузила бошланганлиги дам кузатиладш Курдуигуз — курдунгиз — курдингиз, сузунгуз — сузун- гиз —хузингиз, кузумнинг —кузимнинг, ултурмиш, кур- миш каби. ■; ,
Узбек адабий тилининг лугат тартиби асл туркий сузлар билан бирга ^раб, форс-тожик тилларидан да- бул дилинган жуда куп янги узлаштирма сузЯар билан бойийди, бу сузлар жуда к^п дулланади. Узбек ада­бий тилининг морфологик ва синтактик дурилиши дам дозирги узбек адаоий тилйга ядин тарзда расмийла-
.1в|кди; унйа ягонаумумий адабий грамматик щакллар квага келиб, такомиллаша бошлайди, бир хйлликка томон' тараний этиш й^налиши тезлашади. XIV—ХМ асрлардаги узбек адабий тилига хос бу хусусиятлар Навоий тилида, унинг асарларида узининг туда ифо- дасиии топди. Шу билан бирга бу луравий бирликлар, . фонетик додисалар ва грамматик шакллар Навоий ; асарларида дайта ищланди, сайдал топди, такомилга эришди, хилма-хил янги бадиий-тасвирий воситалар . билан бойиди, уларнинг турлича услубларда дулланиш даражаси яна дам кенгайди. ч
Шуни эслатиш керакки, юдорида4 айтилганлардан ташдари, унда бевосита Навоий асарларининг тили учун хос булган хусусиятлар дам учрайди. Буларнинг энг мудимларига дуйидагилар киради:.
_ Харатдич келишиги шаклидаги отлар гапда кесим вазифасида келади. Бу купинча содда гапларда учрай- ди: Бу туркча матлаъ дам анингдур. «Хабул нсмига бу му&ммо анингдур. Алар дебдурларким — Богча Шай- химнинг эрмас, Алишернингдур, ул эътироз дилмагу- сидур». *

Download 351,43 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish