A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

o ‘z
qarorgohiga 
aylantirib, uni qayta ta’mirlatdi, yangi imoratlar qurdirdi va oilasi 
bilan shu qal’ada yashadi. Bobur Afg‘onistonda bir fotih sifatida 
emas, balki shu yurt, el obodonligi va ravnaqi uchun j on kuydirgan 
tadbirli hukmdor sifatida qizg‘ in faoliyat ko‘rsatdi, uning manfaatlari 
yo‘lida odilona va oqilona ish tutdi. Shuningdek, bir qancha 
tarixshunoslaming qayd etishicha, Bobuming o‘zi o‘limidan oldin 
uni o‘zi bunyod etgan Kobuldagi bog‘lardan birida dafn etishlarini 
vasiyat qilgan. Bu keyinchalik uning vorislari tomonidan amalga 
oshirildi.

---

Afg‘onistondagiamaliyfaoliyatigako‘ra, Bobur davlat boshlig‘i 
va muzaffar sarkarda sifatida mintaqadagi siyosiy hayotni e’tiborli 
o‘ringa ko‘tardi. Shayboniylaming tobora kuchayib borayotgan 
yurishiga qarshi birgalikda chora ko‘rish masalasida Sulton 
Husayn Boyqaro barcha temuriy hukmdorlar qatorida Bobumi ham 
maslahat yig‘iniga maxsus taklif etishi ana shunday yuksak nufuzni 
ko‘rsatuvchi dalildir. 1530-yilda Bobur Hindistonda vafot etdi va 
uning vasiyatiga binoan Kobulga dafn etildi. Boburiylar imperiyasi 
tarkibiga bu vaqtda Afg‘onistonning Nangarxor, Seiston, Kobul, 
Hirot, G‘azna va Qandahor viloyatlari kirgan edi. Qandahor viloyati 
va shahri muhim savdo-karvon yo‘lida joylashgan edi. Shu sababli 
ko‘p yillar davomida bu hududlar uchun safaviylar va boburiylar 
kurash olib borganlar.
Bobur vafotidan so‘ng, Qandahor Boburiylar va Safaviylar 
o‘rtasidagi o‘zaro siyosiy kurash maydoniga hamda strategik va 
iqtisodiy ahamiyatga ega shaharga aylandi.
XVII 
asr boshlarida Qandahor orqali har yili tuyalarga 
yuklangan qariyb 14 ming tovarlar va boshqa mahsulotlar olib 
o‘tilgan. Qandahor qal’asining harbiy ahamiyati shundaki, unafaqat 
Hindistonning eng muhim yo‘llaridan biriga darvoza vazifasini 
o‘tagan, balki Kobul yo‘nalishida favqulodda strategik qulay o‘rinni 
egallaganligi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bobur vorislari tomonidan olib borilgan Qandahor uchun 
kurash 1534-1537-yillardagi Xuroson voqealari bilan bog‘liq edi. 
Ayni shu yillarda Safaviylar Qandahorga kuchli qo‘shini bilan kirib 
keldi va uni egallab oldi. Biroq, tezda Bobuming o‘g‘li Komron 
Mirzo Kobulni Safaviylar qo‘lidan tortib olishga muvaffaq bo‘ldi.
1540-yil Bobuming o‘g‘li va vorisi bo‘lgan Humoyun Mirzo 
afg‘onlaming sur qabilasidan kelib chiqqan Sherxonga (Sherxon 
Sur) qarshi to‘qnashuvda hind tojidan mosuvo bo‘ldi. Sherxon 
Sur afg‘on qabilasidan chiqqan hukmdor sifatida alohida e’tibor 
qozongan edi va XVI asr o‘rtalaridagi afg‘on davlatchiligi davrida 
uning o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lganligini ham qayd etish joiz. 
Sherxon Sur barcha afg‘on sulolalari hokimiyatini qayta tiklash

---

maqsadida Hindistonda barcha afg‘on harbiy sardorlarini o‘z 
atrofida to‘plashga muyassar bo‘ldi.
1554-yilda Sherxon Surning vorislari o‘rtasidagi o‘zaro 
nizolardan foydalangan Humoyun Mirzo Hindistonni o‘ziga 
qaytarib oldi. Humoyunning o‘g‘li Akbar (1556-1605) Hindistonda 
o‘zaro urushlar bilan band bo‘lgan bir paytda Safaviylar sultoni 
Tahmasp I 1558-yilda Qandahomi zabt etdi va Qandahor viloyati 
qariyb 37 yil davomida Safaviylar davlati tarkibida bo‘lib keldi.
1595-yilda Boburiylar sulolasi vakili Akbar Qandahomi 
yana ishg‘ol etdi va viloyat 1622-yilgacha boburiylar hokimiyati 
ostida bo‘ldi. Shuningdek, Boburiy Akbarshoh Boburiylar davlati 
hukmronligiga qarshi bosh ko‘targan Xemu va Iskandar Sur kabi 
afg‘on qabilalari yetakchilari ustidan g‘alaba qozondi, keyinchalik 
Boburiylar davlatini birmuncha kengaytirishga muvaffaq bo‘ldi.
Akbarshoh markaziy davlat apparatini mustahkamlashga 
qaratilgan bir qancha islohotlar o‘tkazdi. Yer solig‘i, davlatni 
boshqarish tartibi xususidagi qonunlami ishlab chiqdi. Birin- 
chi qonunga binoan, natural soliq pul solig‘i bilan almashtirildi. 
Bu tadbir davlatning moliyaviy ahvolini yaxshiladi. Akbar jizya, 
ya’ni musulmon bo‘lmagan xalqlardan olinadigan soliqni, soliq 
to‘plovchilaming maoshi (dorug‘a)ni, chopar hamda amaldorlar 
uchun to‘lanadigan yig‘im (qo‘nalg‘a), bozordan yig‘iladigan bir 
qancha soliq va jarimalami bekor qildi. Akbar zamonida ichki va 
tashqi savdo rivojlandi.
1637-yilda Boburiy Shohjahon Qandahor boshqaruvini 
Safaviylar harbiy sardori Ali Mardonxonga topshirdi va shu 
tariqa shahar 1709-yil g‘ilzoylar qo‘zg‘oloniga qadar safaviylar 
boshqamvi ostida bo‘ldi.
Afg‘onlaming Hindistondagi Boburiylar imperiyasiga qarshi 
ozodlik harakatlari mashhur shoir, jangchi, faylasuf Xushxolxon 
Hattak (1613-90) yetakchiligida olib borildi. U o‘z kurashini Pash­
to deb nomlangan she’rida aks ettirdi. Xushxolxon Hattak Dehlida 
Avrangzeb tomonidan hibsga olingan. U ozod etilganidan keyin bu- 
tun pushtun millatini birlashishga va Boburiylarga qarshi kurashish-

---

ga chaqirdi. Shoiming butun hayot yo‘li uning qabrtoshida bitilgan 
ushbu so‘zda mujassam etilgan “Men afg‘onlaming sha’ni uchun 
qo‘limga qurol oldim, men Xushxolxon Hattak o‘z zamonining 
g‘ururli insoniman”.
Afg‘on qabilalari feodallashuv jarayoni da asta-sekinlik bilan 
o‘zlarining ijtimoiy holatlarini ham o‘zgartirib bordilar. Endilikda 
qullar ekspluatatsiyasi deyarli tugatildi va ozod ijtimoiy qatlamga 
aylana bordi. Feodallashuv jarayoni turli qabilalarda turlicha kechdi. 
Chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi qabilalar, masalan, vaziriylarda 
bu kabi munosabatlar XVI-XVIII asrlarda boshlang‘ich holatda edi, 
xattakiylar, habibiylar, muhammadzoylarda esa ancha tez rivojlandi. 
Patriarxal munosabatlaming shakllanishi ham yirik feodallaming 
oddiy aholiga nisbatan munosabatlarini o ‘zgartira olmadi. Yirik mu­
sulmon ruhoniylari va katta yer egalarining qishloq aholisiga qilgan 
zug‘umlari natijasida XVI asming boshlarida sharqiy hududlarda 
antifeodal harakatlar boshlanadi. Bunday harakatlaming biriga 
Boyazid Ansoriy boshchilik qildi va bu harakat “Roshaniylar 
harakati” deb nomlandi.
Roshaniylar harakati - Boburiylar davlatidagi afg‘onlaming 
diniy qarshilik harakati bo‘lib, uni musulmonlaming roshaniy 
mazhabi vakillari olib borganlar. Mazhab nomi uning asoschisi 
Boyazid Ansoriyning laqabi - Pir roshandan olingan. Katta 
qiyinchiliklar bilan bostirilgan Roshaniylar harakati Boburiylaming 
harbiy qudratiga putur yetkazgan, afg‘on davlati taraqqiy otiga 
katta ta’sir ko‘rsatgan va afg‘onlaming etnik jihatdan birlashuviga 
yordam bergan. Roshaniylar harakati nafaqat chet ellik yer 
egalariga balki izchil islom tarafdorlari bo‘lgan xonlar, ruhoniylarga 
qarshi qaratilgan edi. Ular o‘sha davr afg‘on jamiyatining feodal 
an’analariga butunlay qarshi edilar. Roshaniylar Boburiylarga 
qarshi kurashib, ulardan norozi bo‘lgan qabilalar bilan birlasha 
boshlaydilar. Birinchi navbatda Pokistonning shimoli-g‘arbiy 
hududlarini egallab olgan Roshaniylar o‘zlarining ko‘p yil­
lik mashaqqatli kurashlarida Afg‘oniston hududlarida katta 
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Ular Nangarxor, G‘azna, Kobul va

---

bir qancha hududlami egallab olib, Xaybor o‘tish yo‘lini to‘sib 
qo‘yadilar. Shundan so‘ng savdo aloqalariga putur yetib, Boburiy 
hukmdorlar uchun qiyinchiliklar vujudga keltirildi. Roshaniylar 
egallab olgan hududlarda hamsoyalik an’analari va qullaming 
ozod etilishi kuchaytirildi. Feodallar va ruhoniylarga tegish- 
li bo‘lgan yerlar qabilalarga bo‘lib berildi. Ulaming hammasi 
oltidan bir miqdorda bosh rahbarga soliq to'laydigan bo‘ldilar. 
Roshaniylar o‘zlariga qattiq qarshilik ko‘rsatganlami olovda 
kuydirib yuborganlar. Xaliliylar, muhammadzoylar roshaniylar 
harakatida faol qatnashdilar. Ammo bu qabilalar orasida chuqur 
ziddiyatlar paydo bo‘ldi. Bir tarafdan qabila boshliqlari, bir 
tarafdan Boburiy hukmdorlar ulami ziddiyatlar girdobiga tortar 
edi. Roshaniylar harakati tarkibida ko‘pchilik qabilalar bo‘lgan. 
Qabila boshliqlarining maqsadlari ham turlicha edi. Biri ko‘proq 
serhosil yerlar va yaylovlami qo‘lga kiritishni istasa, biri Boburiy 
hukmdorlardan ko‘proq yer-mulk bilan birgalikda hokimiyatni 
ham olib qo‘yishni xohlar edi. Boburiylar Roshaniylar harakatiga 
qarshi katta armiya safarbar etadi. Sinfiy kurashlar va ulaming 
Boburiy hukmdorlarga qarshi qaratilganligi Roshaniylar harakatiga 
qo‘l keladi. Bundan tashqari Roshaniylaming eng muhim iqti- 
sodiy, harbiy-strategik hududlami egallab olishi Boburiylarga katta 
qiyinchiliklar tug‘dirdi. Shu sababli Boburiy hukmdorlar uzoq vaqt 
mobaynida Roshaniylami mag‘lub eta olmadilar. Boshida harakatga 
Boyazid Ansoriyning o‘zi boshchilik qiladi. Keyinchalik o‘g‘illari 
va nabiralari uning ishini davom ettiradilar.
Boyazid Ansoriyning vafotidan so‘ng (1585-yil) bu harakatga 
uning o‘g‘li, keyinchalik esa nabiralari boshchilik qilib kurashni 
davom ettirishgan. Boyazid Ansoriyning uch o‘g‘li Umar, Xayriddin 
va Nuriddin o‘z hayotlarini mana shu kurashlarga bag‘ishladilar va 
Roshaniylaming dushmanlari bilan bo‘ lgan kurashlarda o‘ldirildilar. 
Boyazidning to‘rtinchi o‘g‘li Jaloliddin bu harakatni boshqarishni 
o‘ziga meros qilib oladi va o‘zini “afg‘onlar podshohi” deb e’lon 
qiladi. U keyinchalik Boburiylarga asir tushadi va Akbarshoh 
saroyiga yetkaziladi. Ammo u qochib ketishga muvaffaq boMadi.

---

1600-yilda Jaloliddin G‘azna qamalida asirga tushib qoladi. 
0 ‘sha vaqtda harakatga Jaloliddinning o‘g‘li Axdad boshchilik 
qiladi. Axdad 1626-yilda jang paytida o‘ldiriladi. Uning vafotidan 
so‘ng harakatga boshchilik qilish o‘g‘li va vorisi Abdul Karimga 
o‘tadi. Boburiylar Abdul Karimni ayyorlik bilan Peshovarga 
chaqirtiradilar va u asirlikda vafot etadi (yoki zaharlangan).
Roshaniylaming so‘nggi boshlig‘i Jaloliddinning boshqa o‘g‘li 
Karimdod 1638-yilda Boburiylar qo‘liga tushadi. Roshaniylar 
o'rtasidagi boshboshdoqliklar ham harakatning mag‘lubiyatiga 
sabab bo‘ldi. Afzalxon Xattakning ona tomondan bobosi, orakzoy 
qabilasidan bo‘lgan Malik Tor dastlab Roshaniylar harakatiga 
qo'shiladi va ulami qo ‘ 11 ab-quvvatlaydi. Ammo keyinchalik 
o‘z fikrini o‘zgartiradi va Boburiylar tarafiga o‘tib ketadi. Malik 
Tor Axdad Roshaniylar bilan bo‘lgan kurashida ularga shunday 
murojaat qiladi: “Men sening har qanday buymg‘ingni bajarishga 
tayyorman, ammo mening uyimni va hududimni boshqarish 
huquqini bermayman”. Bu so‘zlardan shuni tushunish mumkinki, 
Roshaniylar yuqori tabaqa vakillarining qabilaviy yerlarini tortib 
olib, o‘zaro taqsimlab olishgan.
Ko‘pchilik qabila boshliqlari va yirik feodallar bu harakatga 
birgalikda qaqshatqich zarba beradilar. Bu harakatning oxirgi rahbari 
Karimdod Boyazid Ansoriyning nabirasi, 1638-yilda halok bo‘ldi. 
Bu harakat tarkibiga ko'pchilik qabilalar kirgan edi. Keyinchalik 
katta yerlar va toTovlar evaziga ko'pchilik qabila xonlari Boburiy­
lar tarafiga o‘tib ketadi. Ba’zi qabilalar orasida, masalan, yusufzoylar 
qabila a ’zolari va qullar o‘rtasidagi erkin munosabatlardan noro- 
zilik bildira boshlaydilar. Ular qullar ekspluatatsiyasini davom 
ettirishdan manfaatdor edilar. Bundan tashqari, afg‘on jamiyatining 
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy rivojida feodal an’analaming kuchli- 
ligi ham Roshaniylarga qiyinchilik tug‘dirdi.
Faqat XVII asming 80-yillaridagina Roshaniylar harakati 
kuchsizlantirildi. Roshaniylar harakatining magTubiyatiga qara- 
masdan, uning afg‘on jamiyatiga ta’siri uzoq vaqt sezilib turdi. 
Masalan, xalqning yoppasiga feodal ekspluatatorlarga qarshi kurashi

---

va afg‘on jamiyatida patriarxal - urug‘chilik an’analarining gullab- 
yashnashida Roshaniylar harakatining xizmati katta edi. Afg‘on 
jamiyatining keyingi hayotida ham bu harakat katta rol o‘ynadi.
Hamma davrlarda va jamiyatlarda bo‘lgani singari xalq 
orasidagi boshboshdoqliklar, murosasizliklar, mol-mulkka bo‘lgan 
ehtiyoj, sotqinliklar mamlakat tanazzuliga, uning yemirilishiga 
olib keladi. Buni yuqoridagi misollarda ham ko‘rishimiz mumkin. 
Agar mana shu davrda afg‘onlar birlashib chet ellik hukmdorlarga 
qarshi birgalikda kurashganlarida va Roshaniylami to‘liq qo‘llab- 
quvvatlaganlarida bu harakat mag‘lubiyatga uchramas edi. Ko‘rib 
turganimizdek, bu davrda Afg‘oniston hududida vaziyat anchajid- 
diy bo‘lib, xalqning ahvoli nihoyatda og‘ir bo‘lgan. Afg‘on xalqi 
turli nohaqliklardan azoblanar, o‘z yeridan xohlaganicha foydalana 
olmas edi. Mamlakatda mulkiy tengsizlik hukm surardi. Ammo 
xalqning mana shunday qiyinchiliklarga uchrashida bir tomondan 
afg'onlaming o‘zi ham aybdor. Chunki ulaming aksariyati o‘z joni 
va mol-mulkidan xavotirlanib ajnabiy hukmdorlaming xizmatiga 
o‘tdilar hamda xalqining azob chekishiga o‘zlarining “samarali” 
hissalarini qo‘shdilar. Bunga misol tariqasida Malik Sado hamda 
Malik Tor Axdadlami ko'rsatib o‘tishimiz mumkin. Bu paytdagi 
Afg‘onistondagi vaziyatga nazar solib shunday xulosa qilish mum- 
kin-ki, Afg‘oniston uchun, uning xalqi uchun Roshaniylar harakati 
suv va havodek zamr edi. Chunki aynan ular xalqni birlashishga, 
ulami o‘z haq-huquqi uchun kurashishga o‘rgatdilar. Xulosa qilib 
aytganda, roshaniylar afg‘on jamiyatiga haqiqiy ma’noda ma’rifat 
olib keldilar desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Boburiylar davlatida ro‘y bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy 
o‘zgarishlar madaniy aloqalaming ham taraqqiy etishiga zamin 
yaratdi. Boburiylar davrida Afg‘onistonda ilm-fan, ma’rifat va 
madaniyat yuqori bosqichga ko‘tarildi. Deyarli barcha Boburiy 
hukmdorlar ilm-fan, san’at, adabiyot, me’morchilik va musiqa 
shaydolari hisoblangan va shu boisdan ham o‘z davlatlari madaniy 
hayotining yuksalishida homiylik ko‘rsatishgan. Yetakchi davlat va 
siyosat arbobi hamda shoir sifatida Bobuming o‘zi Afg‘onistonda

---

she’riyat va adabiyotning yuksalishida tamal toshini yaratdi. Bobur 
o ‘z g ‘azallaridan biridan kechagina o ‘zining Kobulga tashrifi 
vaqtinchalik ekani, hamishalik (muqim) emasligiga iqror bo‘lgan 
edi.
Bobur Kobulni zabt etishi bilanoq ko‘plab shoirlar, olim-u 
fuzalolar, rassomlar, sozandalar, bog‘bon hamda binokorlami o ‘z 
atrofida to‘play boshladi. A fg‘onistonda forsiy, turkiy hamda hind 
tillaridagi bir qator nasriy va nazmiy asarlar yaratildi. Shuning- 
dek, Movaraunnahr, Hindiston va Afg‘oniston tarixi, ju g ‘rofiyasi, 
madaniy aloqalariga bag‘ishlangan asarlar (Bobur - “Bobumoma”, 
Abulfazl 
Allomiy 
-
“Tarixi 
Akbarshohiy”, 
Nizomiddin 
Ahmad - “Tabaqoti Akbariy”, Mirzo Salim Jahongir - “Tuzuki 
Jahongiriy”, Jahongirshoh - “Jahongimoma”, Gulbadanbegim -
“Humoyunnoma” va boshqalar) o‘sha davr ijtimoiy-siyosiy va 
madaniy hayotining oTmas durdonalari hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, A fg‘onistonning X VI-XVII asrlarga oid 
davlatchilik tarixida Boburiylar sulolasi alohida o ‘ringa ega. Aynan 
Boburiylar sulolasi Afg‘onistonning o‘sha davrdagi tarixiy hudud- 
lari Kobul, Qandahor, Qunduz, G ‘azna va boshqa viloyatlaming 
ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti taraqqiy etishiga beqiyos hissa 
qo‘shdi. Ushbu davrda Kobul va unga tutash bo‘lgan viloyatlardan 
tashqari mamlakatning yana bir qator yetakchi hududlari bo ‘lmish 
Hirot, Balx va Badaxshon kabi viloyatlar ham aynan Boburiylar 
boshqaruvi davrida ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatdan yuksaldi.