A k a d e m I ya trasologik ekspertiza

5.    Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning 
 ekspertiza tadqiqotlari 
 
Berkituvchi-plombalovchi moslamalar (BPM)ning ekspertiza tadqi-
qotlari buzish qurollarining trasologik tadqiqotlarining umumiy metodikasi 
hamda ushbu metodikaga tegishli usullar va yo‘llar asosida o‘tkaziladi. 
Ushbu tadqiqotlarning obyektlari bo‘lib turli omborxonalar, vagonlar va 
konteynerlardan yechib olingan berkituvchi-plombalovchi moslamalar, 
ularning tarkibiy qismlari va elementlari, shuningdek yangi berkituvchi-
plombalovchi moslamalarning eksperimental namunalari hamda juda kam 
hollarda taxmin qilingan buzish qurollari hisoblanadi. 
Hozirgi kunda ekspert-kriminalistika xizmatlarining amaliyotida, 
ushbu turdagi ekspertiza tadqiqotlarining tadqiqot obyektlari – «Sprut» va 
«Sprut-universal» rusumli berkituvchi-plombalovchi moslamalar tekshiril-
moqda. Buning sababi shundaki, ushbu turdagi berkituvchi-plombalovchi 
moslamalarning ishonchliligi va mustahkamligi juda yuqori bo‘ladi, shu 
boisdan, turli yuklarni tashishda foydalaniladigan transport vositalari (yuk 
avtomobillari, temir yo‘l transporti, vagonlar va konteynerlar) aynan shu 
rusumdagi plombalar bilan berkitilmoqda. 
Ushbu turdagi ekspertiza tadqiqotlarini samarali o‘tkazish uchun 
quyidagi qo‘shimcha shart-sharoitlar talab qilinadi: 
— tadqiqotlarga berkituvchi-plombalovchi moslamalarning barcha 
tarkibiy elementlarining taqdim etilishini; 
— ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qarorda jo‘natilayotgan yukning 
komission tartibda turishida berkituvchi-plombalovchi moslamalarning 
qay tartibda va usulda yechib olinganligi (maxsus moslama, «Straj» 

---

 208 
maxsus ombiri, plomba osgichini uzish yoki qirqish va shu kabilar) 
ko‘rsatilishini; 
— agar ekspertga, berkituvchi-plombalovchi moslamalarning 
almashtirilganini aniqlash yoki plombalardagi nazorat belgilarining 
o‘zgartirilganligi haqida savollar qo‘yilgan bo‘lsa, u holda ekspertda 
yukka tegishli hujjatlarda yuqoridagi masalalar bo‘yicha tegishli 
ma’lumotlar borligi shartligi. 
Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning trasologik ekspertizasida 
odatda quyidagi asosiy vazifalar hal qilinadi: 
1. Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning ruxsat etilmagan 
tartibda ochilish holatini aniqlash. Ushbu vazifani ijobiy hal qilishda 
berkituvchi-plombalovchi moslamalarni yechish (ochish, buzish) usullari 
va ishlatilgan buyum (predmet, buzish quroli)ni aniqlash. 
2. Berkituvchi-plombalovchi moslamalarni osish qoidalariga rioya 
etilganlik (ushbu qoidalarni buzish) holatlarini aniqlash. 
3. Berkituvchi-plombalovchi moslamalarni boshqa, qo‘riqlash 
xossalari kuchsiz berkituvchi-plombalovchi moslamalar bilan almashtirib 
qo‘yilganlik holatini aniqlash. 
4. Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning tarkibiy qismlari va 
elementlarini, bir butun berkituvchi-plombalovchi moslamaga tegishli 
ekanligini aniqlash. 
5. Identifikatsion (aynanlikni aniqlash bo‘yicha) vazifalarni hal qilish. 
Ushbu turdagi ekspertizalarning dastlabki tadqiqotlar bosqichida 
ekspertiza tayinlash haqidagi qaror hamda boshqa tegishli manbalardan 
berkituvchi-plombalovchi moslamalarni osish va yechishga oid bo‘lgan bir 
qator quyidagi sharoitlarni aniqlash zarur: berkituvchi-plombalovchi 
moslamalarni osish obyekti, vaqti, joyi va osish usuli; nazorat belgilari; 
eng asosiysi yukni komission tartibda tushirishda berkituvchi-
plombalovchi moslamalarni yechish usuli va vositalari. 
Ekspertizaning keyingi bosqichlarida berkituvchi-plombalovchi 
moslamaning turi, uning turli tarkibiy qismlaridagi nazorat belgilarining 
o‘zaro mosligini aniqlash zarur, so‘ng, berkituvchi-plombalovchi 
moslamaning barcha tarkibiy qismlarining tuzilishi, materiali, rangi, 
o‘lchamlari va shuningdek belgilangan standart talablarga (plomba trosigi 
va sterjeni tarkibiy qismlarining umumiy yoki yig‘indi uzunligi) javob 
berishiga ko‘ra o‘zaro mosligini aniqlash kerak bo‘ladi. 
«Kleщ» rusumli berkituvchi-plombalovchi moslamalarni osish 
qoidalariga rioya etilganligi holatini aniqlashda ushbu berkituvchi-
plombalovchi moslamalarni stopor simining materiali, plomba korpusining 

---

 209 
ichidagi begona qismlar va zarralar, shuningdek begona buyumlardan 
qolgan izlarning mavjudligi tekshiriladi. Undan tashqari, berkituvchi-
plombalovchi moslamaning har ikki qismidagi qismlarga ajratish (ikiga 
bo‘lish) usullari (qirqish, arralash, issiqlik ta’siri va shu kabilar) 
belgilarining o‘zaro mosligi, har bir qism sirtining xususiyatlari – 
donadorligi, sayqallanganligi va boshqalar aniqlanadi. Berkituvchi-
plombalovchi moslamalarning yechilish usuli hamda ushbu usulni 
ekspertiza tayinlash haqidagi qarorda qayd etilishiga mos kelishi haqidagi 
fikrlar shakllanadi. 
Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning jinoiy (kriminal) maqsadda 
yechilganligi (buzilganligi, olib tashlanganligi) holati va usullarini 
aniqlash unchalik qiyin emas, chunki deyarli barcha berkituvchi-
plombalovchi moslamalarning konstruktiv tuzilishi ularni buzilishlarsiz 
yechish yoki olib tashlashga imkon bermaydi. Berkituvchi-plombalovchi 
moslamalarni jinoiy (kriminal) maqsadda yechish usullari va bu jarayonda 
ishlatilgan buyumlar (buzish qurollari, asbob-uskunalar)ni aniqlash 
mavjud iz va belgilarni, shuningdek berkituvchi-plombalovchi mosla-
malarni yechishda hosil bo‘lgan turli o‘zgarishlar va deformatsiyalarning 
ko‘rinishi, xususiyatlari va xossalarini tahlil qilish natijalariga ko‘ra 
aniqlanadi. 
Berkituvchi-plombalovchi moslamalarning trasologik ekspertizasi 
jarayonida o‘tkaziladigan identifikatsion (aynanlikni aniqlovchi) tadqi-
qotlarda identifikatsion savollarga javob berish maqsadida ekspert tajribasi 
(eksperiment) o‘tkaziladi, uning maqsadi tadqiqotga taqdim etilgan 
berkituvchi-plombalovchi moslamalarni yechishda ishlatilgan buyumlar 
(buzish qurollari, asbob-uskunalar)ning izlari – taqqoslash uchun namu-
nalar olishdan iborat bo‘ladi. 
Ekspertiza xulosasining matnida quyidagi ma’lumotlar (axborotlar) 
qayd etilishi lozim: 
— berkituvchi-plombalovchi moslama, uning tarkibiy qismlari, ular-
ning belgilari (materiali, rangi, o‘lchamlari, sirtlarining xususiyatlari)ning 
ta’riflari; 
— berkituvchi-plombalovchi moslamaning barcha tarkibiy qismlari 
bitta (yagona) berkituvchi-plombalovchi moslamaga tegishli ekanligi (yoki 
tegishli emasligi); 
— berkituvchi-plombalovchi moslamaning tarkibiy qismlarining 
nomlanishi mavjud standartlarga mos kelishi lozimligi; 
— berkituvchi-plombalovchi moslamaning maxsus adabiyotlar yoki 
ma’lumotli manbalardan aniqlangan turi, chunki ekspertiza tayinlash 

---

 210 
haqidagi qarorda bunday ma’lumotlar  umuman bo‘lmaydi yoki xato 
ko‘rsatiladi; 
— berkituvchi-plombalovchi moslama tarkibiy qismlari (element-
lari)ning miqdori; 
— berkituvchi-plombalovchi moslama tarkibiy qismlari (troschasi, 
sterjen va shu kabilar)ning umumiy (yig‘indi) uzunligi; 
— berkituvchi-plombalovchi moslamaning yechish (ochish) usuli va 
ajratish (bo‘lish, sindirish) mexanizmini ifodalovchi belgilarning 
joylashishi, ifodalanganlik darajasi, ajralish sirtlarining xususiyatlari va 
shu kabilarning ta’riflari. 
Ekspertiza xulosasi taqdim etilgan berkituvchi-plombalovchi mosla-
malarni tadqiqot etishda aniqlangan barcha belgilar va ushbu plombaga 
qilingan ta’sirlar izlarining tahlil qilish natijalari hamda ularni o‘zaro 
solishtirishga asoslangan bo‘lishi lozim. 
Berkituvchi-plombalovchi moslamalarni ruxsat etilmagan tartibda 
(jinoiy maqsadda) yechish (ochish, buzish) haqidagi yakuniy xulosa – 
ushbu plombani ekspert tomonidan to‘liq aniqlangan ochish (yechish) 
usuli, uni ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatilgan hamda 
ruxsat etilgan tartibda ochish (yechish) usuliga mos kelmasa (o‘xshamasa) 
va ushbu usulning belgilari va yo‘llari tadqiqotga taqdim etilgan plombada 
aniqlanganda chiqarilishi mumkin.  Bu kabi ma’lumot (axborot) bo‘lmasa, 
ekspert-trasolog faqatgina berkituvchi-plombalovchi moslamaning yechish 
(ochish) usuli haqida yakuniy xulosa chiqarishi lozim. Aks holda, 
ekspertning taqdim etgan berkituvchi-plombalovchi moslamaning ochilish 
(yechish) usuli, vaqti va boshqa shart-sharoitlari haqidagi yakuniy 
xulosalari xato hisoblanishi lozim. 
Ekspert-kriminalistika xizmatlarining amaliy faoliyatida quyidagicha 
yakuniy xulosalar ham uchrab turadi: ekspertiza tayinlash qarorida 
plombani ochish (yechish) usuli ko‘rsatilmagan hollarda ham, «taqdim 
etilgan plomba yuklarni komission (ruxsat etilgan) tartibda tushirishda, 
uning sterjenini sindirish usuli bilan ochilgan». Ushbu xulosa to‘g‘ri emas, 
chunki plombani ochish usullarining belgilarini o‘zaro solishtirishning 
imkoni yo‘q. 
Ayrim hollarda, trasologik ekspertizalarga oddiy tuzilishga ega 
bo‘lgan berkituvchi moslama – buragich (zakrutka) taqdim etiladi. 
Buragich uzunligi 250–260 mm va diametri 4–6 mm bo‘lgan metall 
simdan iborat bo‘lib, ushbu simning uchlari vagon eshiklarining osgich 
halqalariga o‘tkaziladi, uchlari o‘zaro tenglashtiriladi va o‘zaro o‘rib 
qo‘yiladi. Ushbu buragich bilan bir vaqtda vagon eshigiga plomba ham 

---

 211 
osiladi. Hozirgi kunda ushbu turdagi buragichlar unchalik qimmatga ega 
bo‘lmagan yuklar (pichan, turli chiqindilar)ni tashishda foydalaniladigan 
vagonlarga yoki bo‘sh vagonlarga osiladi. Hozirgi kunda buragichlarni 
jinoiy maqsadda yechish (ochish) usullari aniqlanmagan (buning imkoni 
yo‘q), chunki buragichlar sodda tuzilishga ega bo‘lganligi bois, ularni 
ruxsat etilgan tartibda ham, ruxsat etilmagan tartibda ham ochish (yechish) 
usullari o‘zaro farq qilmaydi. Buragichlarning trasologik tadqiqotlari 
buzish qurollarining trasologik tadqiqotlarining umumiy metodikasi 
asosida o‘tkaziladi. 
Ekspertiza xulosasiga ilova qilinadigan fotojadvalga tadqiqot obyekt-
larining umumiy ko‘rinishi, berkituvchi-plombalovchi moslamalarning sirtla-
rining ajralish va plombani ochish (yechish) usullarini bildiruvchi belgilari 
aniq ajratib ko‘rsatilgan tasviri hamda agar taqqoslash tadqiqotlari o‘tkazilgan 
bo‘lsa, ushbu tadqiqotlarning ko‘rgazmali tasvirlari kiritilishi lozim.