155
tayyorlash o’ta muhim ekanligi va bu tashqi auditor uchun ham birlamchi zaruriyat
bo’lishi bilan tushintirilgandir.
TKHTQ elementi: nazorat muhiti
Nazorat muhitini yaratish boshqa elementlar
uchun dasturil amal bolishi
ichki nazoratning eng muhim shartidir. Bu jarayon albatta korxona boshqaruvi
tuzilishi bilan boshlanadi, yani deriktorlar kengashi, auditorlar qo’mitasi,
menejerlardir. Direktorlar kengashi va menejerlar ichki nazoratning muhimliligini
va qo’yilgan barcha standart talabalarni belgilashadi. Va qo’yilgan talablar va
kutilayotgan natijalar butun korxona bo’ylab birdek amal qilishini ta’minlash o’ta
muhim hisoblanadi. Kuchli nazorat muhitini yaratish ishonchli moliyaviy hisobotni
tayyorlashda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan risklarni oldini olishga yordam
beradi.
Ichki nazorat elementlari va prinsiplari
Elementlar Prinsiplar
Nazorat muhiti
1. Har bir korxona yakdillikda ishlab va ichki
tartib qoidalarni ishlab chiqadi va
joriy qiladi
2. Direktorlar kengashi menejerlardan holi
ravishda ichki nazoratning kelajakda rivojlanishi va
amalga oshirishirilishini ko’ra oladigan darajda ishlab
chiqishi zarur
3. Menejerlar boshqa boshqaruv kursisidagi
shaxslar bilan birgalikda korxona o’z oldiga qo’ygan
marralarni zabt etishi uchun barcha faoliyatni to’g’ri
yo’lga qo’yishi, korxona tuzulishi, muqobil
boshqaruvchilar bilan ishlash, majburiyatlarni to’g’ri
156
aniqlash
va
ularga
bo’ysunish
kabi
masalalar
bilan
shug’ullanishlari kerak
4.
Tashkilot
shunday amal qo’lashi
kerakki
bu
uning
hodimlarini
o’ziga
bog’lab
turadigan
rishtalarni
Riskni baholash
Nazorat amali
saqlab tura olishi va
raqobatbardosh hodimlarni
jalb qilishda davom etishi hamda korxona maqsadlari
bilan hodimlar xohish istaklari o’rtasida uyg’unlik
bo’lishini ta’minlashi kerak.
5. Korxona ichki nazoratni amalga oshirishda
uning korxona istiqbolidagi o’rnini chuqur tushungan
holda
o’z
hodimlarining
bu
jarayondagi
majburiyatlarini uqtirishi lozim
6. Korxona har bir maqsadini maxsuslashtirishi
kerakki bu yuzaga kelishi mumkin bo’lgan risklarni
aniqlashda va baholashda yordam bersin
7. Korxona faoliyati davomida duch kelishi
mumkin bo’lgan risklarni aniqlashi va analiz qilishi
lozimki ularni qanday qilib
boshqarish yoki oldini
olish mumkinligini ishlab chiqishning imkoni bo’lsin
8. Korxona samarali faoliyat yuritishda yuzaga
kelishi mukin bo’lgan risklarni baholashda yo’l
157
qo’yilishi
mumkin
bo’lgan
xatolarning
potensialini
aniqlashi
kerak
9. Korxona yuz
beradigan turli xildagi
o’zgarishlar
ichki
nazorat
tizimiga
ta’sirini aniqlashi va
baholay olishi kerak
10.
Korxona
shunday
nazorat
shakllaridan
foydalanishi
kerakki
tanlangan strategiyalar
risklarni
ma’lum
miqdorda,
korxonaga
katta
ziyon
yetqizmaydigan
darajada
kamaytirish
imkonini bersin.
Ma’lumot
va
aloqa
Monitoring
11. Korxona shunday umumiy texnologik
jarayonni rivojlantirishi
va tanlashi kerakki, bu uni
rivojlanish sari yetaklab borsin
158
12. Korxona o’zi
ishlab chiqqan qonun-
qoidalarni
yo’lga
qoyishi lozim va ularni
to’liq
va
barcha
jarayonlarda
birdek
ishlashini
ta’minlashi
lozim
13.
Korxona
shunday
to’g’ri
va
muvofiq axborotlardan
foydalanishi,
ishlab
chiqishi kerakki, ular
boshqa
elementlarni
ham
uyg’unlikda
ishlashini
ta’minlay
olsin
14. Korxona ichida turli xildagi axborotlar
almashinadi, misol ichki nazorat uchun kelajakdagi
maqsadlar
va majburiyatlar, bu ma’lumotlar ichki
nazoratning boshqa elementlarining ham yaxshi
ishlashini ta’minlaydi va tezlashtiradi
15. Korxona ichki nazoratga ta’sir etichi
mumkin bo’lgan boshqa omillar xususida tashqi
muhit bilan aloqalarni olib boradi
16. Korxona ichki nazorat elementlarining
o’rinli, muqobil va to’g’ri
amal qilayotganligi
to’g’risida joriy va alohida hisobotlarni tayyorlaydi,
yaratadi va tanlaydi
17. Korxona ichki nazoratning to’g’ri amal
qilishini ta’minlovchi omillar xususida vaqti vaqti
bilan baholash va hisobot berish ishlarini olib boradi,
bunda hisobni ko’rib chiqadiganlar bo’lib direktorlar
kengashi yoki yuqori menejerlar xizmat qiladi.
Nazorat muhitining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi moliyaviy fribgarliklar
oqibatida kelib chiqishi barchamizga kundek ravshan. Misol uchun,
yirik
moliyaviy institutlarning inqirozga yuz tutishi ichki nazorat muhiti bilan
chambarchas bog’lanadi. Bu korxonalarda ,,sifatsiz’’ direktorlar kengashi yuqori
menejerlar tomonidan boshqarilgan bo’lib, menejerlarning vazifasi korxona
qimmatli qog’ozlar bahosini oshirishga qaratilgan bo’lib, bu vazifa korxona
faoliyatini kengaytirish yoki ichki imkoniyatlar orqali erishish ko’zda tutilgan.
Yana boshqa ichki nazoratda yo’lga qo’yilishi mumkin bo’lgan kamchiliklar ham
bordirki ular quyidagicha bo’lishi mumkin:
ichki nazoratni o’tkazishda bilim va malakaning kamligi
auditorlik bo’limida mustaqil va dahlsiz shaxslarning yo’qligi
159
muassasada odob-axloq va tartib qoidalarga
rioya etilmasligi yoki
ularni samarali bajarilishi ustidan nazoratning past darajadaligi
audit qo’mitasining tashqi auditor mijpzasi sifatida ko’rilmasligi
menejment bo’limi nazorat amalini hisob-kitob schetlarida ko’r-
ko’rona yuritishi
xodimlarning
o’zlariga
yuklatilgan
topshiriqlarga
bafurja
yondashmasligi va raqobotbardosh kadrlarning kamligi
Do'stlaringiz bilan baham: 
