A. I. Umirdinov, A. M. Xakimov xalqaro ommaviy huquq sud amaliyoti o‘quv-uslubiy qo‘llanma (keyslar to‘plami) toshkent – 2018

2. Sudning konsultativ xulosasi mohiyati

1. 
   “Xalqaro da’vo qo‘zg‘atish layoqati”ni umumiy o‘rganish
   

Bu ishdagi muammo – da’vo qo‘zg‘atish layoqati masalasi bo‘lganligi sababidan sud, avvalo, ushbu “layoqat” nimani anglatishini aniqlab, so‘ngra umuman olganda tashkilotning xarakteri xalqaro da’vo qo‘zg‘atish layoqatiga egami yo‘qmi degan masalani hal etish uchun ushbu tashkilotning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. Xalqaro da’voni qo‘zg‘atish layoqati deganda xalqaro da’voni qo‘zg‘atish uchun xalqaro huquq tomonidan tan olingan odatiy usullarga (norozilik bildirish, tekshirishning talab etilishi, muzokara yoki ishni ko‘rib chiqish uchun arbitrajga murojaat qilish talabi kabi) murojaat etish tushuniladi. Biroq BMT Nizomida, BMTga a’zo davlatlarga nisbatan ushbu Nizomni hurmat qilishni talab etish huquqi tashkilotlarga ham berilganmi? Boshqacha aytganda, ushbu savol aslida ‘tashkilotlarning xalqaro subyektliligi (international personality) mavjudmi?’ muammosiga borib taqaladi. Sud esa “xalqaro subyektlilik” tushunchasini – “tashkilotlar xalqaro subyektlilikka egaligi tan olinadigan bo‘lsa, unda tashkilotlar ham davlatlarga yuklatiladigan majburiyatlarni egallay oladigan qobiliyatiga ega tuzilma” sifatida talqin etiladi.
Xalqaro Sud BMT Nizomining maqsadi, davlatlardan farqli bo‘lgan tashkilotlarning tashkiliy shakli va huquqiy maqomi va yuqoridagilarni tasdiqlaydigan xalqaro shartnomalar tuzish amaliyotini tekshirib chiqqan holda o‘z xulosasini quyidagicha bayon qiladi.
Sudning fikricha, juda keng xalqaro subyektlilik va xalqaro maydonda muomala layoqatini aniqlash anchagina murakkab masala. Biroq BMT o‘zining xalqaro maydondagi barcha vazifasini ijro etib kelgan. Shuningdek, amaliyot ko‘rilganda ham BMT o‘z vazifalarini haqiqatan ham yetarli darajada bajarib, shu bilan birgalikda xalqaro maydonda faqatgina ungagina taalluqli bo‘lgan huquqlarni qo‘lga kiritib kelgan. Agar unda xalqaro subyektlilik bo‘lmaganda edi, BMTga asos solgan davlatlarning xohishi amalga oshmagan bo‘lar edi. O‘sha a’zo davlatlar BMTga ma’lum bir vazifani va o‘sha vazifaga aloqador majburiyatni va mas’uliyatni yuklash orqali BMTning o‘z vazifasini munosib ravishda amalga oshirishi uchun zarur vakolatlar taqdim etilganligi tan olinishi lozim’.
Shunday qilib, Sud “xalqaro tashkilotlar – xalqaro subyektdir” degan xulosaga keladi. Bundan anglashiladiki, “BMT xalqaro huquqning subyekti bo‘lib, xalqaro darajadagi huquq va majburiyatlarni qo‘lga kirita oladi, shuningdek xalqaro da’vo orqali ushbu huquqlarini talab qila oladigan huquq layoqatiga ega”dir.

1.